Տարբեր ժամանակներում հայերն ունեցել են երեք նոր տարի, որոնք կոչվել են Նավասարդ, Ամանոր և Կաղանդ: Այս տոները տարբեր ժամանակներում նշվել են տարբեր օրերի. մարտի 21-ին, օգոստոսի 11-ին, հունվարին:

Հայերի թերևս ամենաավանդական նոր տարին նշվում էր մարտի 21-ին: Այս տոնը նաև Ծաղկըմուտ է կոչվել` վկայակոչելով գարնան գալուստը: Այդ օրը հայ արորդիները նշում են Վահագնի ծնունդը, որը հին հայերի գլխավոր տոնն է համարվել: Օրվա խորհուրդը կրակն էր: Վահագնը նաև ռազմի աստվածն էր և Աստղիկի սիրեցյալը: Նա կոչվում էր Վիշապաքաղ: Վահագնը մարմնավորում էր հուրը, զորությունը, և տոնի խորհուրդը հրով ու կրակով մաքրվելն ու Չարի ու Վիշապի պղծությունիցազատվելն էր: Ծնվելուն պես Վահագնը կռվի է բռնվում Չարի դեմ ու հաղթում նրան` Երկիրն ազատելով կործանումից: Վահագնը քաջության ու հզորության խորհրդանիշն էր, հայոց բանակի ապավենը: Հայ զինվորները մարտից առաջ Վահագնի աջակցությունն էին աղերսում:

Ամանոր նշանակում է նոր տարի: Բառի ծագումնաբանությունը բխում է բնապաշտական Ամանոր աստծուց, որ հենց մարմնավորում էր Նոր տարին, Երկրի և մոլորակների պտույտը: Ամանորի տոնակատարությունը նշվում էր հայոց նոր տարուն` Նավասարդին:

Հունվարի 1-ը օրացուցային նոր տարին է, իսկ հայոց եկեղեցին հունվարի 6-ը նշում է որպես Սուրբ Ծնունդ: Կաթոլիկ եկեղեցին այդ տոնը նշում է դեկտեմբերի 25-ին: Մինչև IV դարը բոլոր քրիստոնյաները Ս. Ծնունդը նշել են հունվարի 6-ին: Սակայն անգամ քրիստոնեության ընդունումից հետո հռոմեացիները շարունակում էին հեթանոսական տոներ նշել, և ‎դեկտեմբերի 25-ին մեծ շուքով նշվում էր արևի պաշտամունքին նվիրված տոնը, ինչպես որ հայերը դեկտեմբերի 22-ին նշում են Միհրի` արևի ծննդյան օրը: Հեթանոսական ավանդույթները խափանելու համար 336 թ. Հռոմի եկեղեցին դեկտեմբերի 25-ը պաշտոնապես հռչակեց Հիսուս Քրիստոսի ծննդյան օր: Հետագայում Ասորիքում և գրեթե ողջ Արևելքում Քրիստոսի Ծննդյան տոնի օրը փոխադրվեց դեկտեմբերի 25-ին, իսկ հունվարի 6-ը մնաց որպես Տիրոջ Աստվածահայտնության, Մկրտության օր: Հունվարի 6-ին Ս.Ծննդյան տոնի հետ նշվում է նաև Ջրօրհնեքը, որը խորհրդանշում է Հորդանան գետում Հիսուսի մկրտությունը: Ջրօրհնեքին հայերը երբեմն նաև Տնօրհնեք են արել: Այդ ժամանակ քահանային տուն են հրավիրել, և վերջինս օրհնել է` տունն ազատելով չարքերից:

Հայոց դիցարանում Ամանորը պտղաբերության, բերքը պահպանող աստվածն էր: Ամանորի եղբայր Վանատուրը հյուրընկալության աստվածն էր, և նոր տարին նվիրված էր Ամանորին ու Վանատուրին: Ճիշտ է, հայոց մեջ տարբեր ժամանակներում նոր տարին տարբեր օրացույցներով ու ժամանակամիջոցում է նշվել, բայց դրանից տոնի էությունը չի փոխվել:

Ավանդաբար ամանորյա նախապատրաստությունները սկսվում էին տան ու բակի մաքրությունից: Այս արարողություններին մասնակից էին ընտանիքի բոլոր անդամները: Հունվարի 1-ի գիշերը աղբյուրից բերած ջրով լվացվում էր թոնրի շուրջը հավաքված ընտանիքը: Մինչ օրս էլ տարեմուտից առաջ ամբողջ տունը մաքրվում է և թարմացվում: Տարեմուտի նախօրյակին կատարվող մաքրագործման արարողություններն ու ծեսերը գալիս են բնապաշտական ժամանակներից և հատուկ են բազում ժողովուրդների: Տարվա նորոգումը, վերածնունդը խորհրդանշական կապ ունեն մարմնական մաքրության և հոգևոր սրբության հետ (սուրբ բառը ևս նշանակում է մաքուր, անարատ): Մաքրությունը խորհրդանշում է սկիզբը, անապական, նախնական վիճակը, որով սկսվելու էր նոր տարին, արևի հերթական պտույտը, նոր տարեշրջանը, նոր ժամանակը:

Մաքրագործման արարողությունները նաև ներքին, հոգևոր բնույթ ունեին: Լոռիում, օրինակ, տանտիկինը մեղր էր քսում ընտանիքի բոլոր անդամների բերաններին, իսկ Համշենում կծու կերակուր ուտելն արգելվում էր, թթու խոսք ասելը` նույնպես: Այս սովորությունները կապվում էին խոսքի մոգության հետ: Համարվում էր, որ անցումային օրը յուրաքանչյուր չար խոսք կարող էր չարիք բերել ամբողջ տարվա համար, «խոսք-աղբը» կարող էր պղծել օրվա ծիսական մաքրությունը: Ընտանիքի բոլոր անդամները պետք է նոր զգեստներ հագնեին: Ընդունված էր գժտվածներին հաշտեցնել թե՜ տանը, թե՜ հասարակական միջավայրում: Տոնի առթիվ թարմ հաց էին թխում, եթե անգամ տանը հաց կար:

Ավանդական սովորության համաձայն` Ամանորի գիշերը (Կաղանդի գիշերը) շատերի տներում ճրագ էր վառվում, որպեսզի տան հաջողությունը չփախչեր: Նախկինում գերանը համարվել է ընտանիքի ամրության խորհրդանիշ, և տան մեծերը մեծ գերան են դրել կրակի մեջ, որը վառվել է մինչև Սուրբ Ծնունդ: Այդ կրակի վրա էլ պատրաստվել են Ս. Ծննդյան կերակուրները: Հավատում էին, որ դրա ածուխը պաշտպանում է կարկուտից: Հյուրերը պարտավոր էին մի կտոր փայտ ավելացնել կրակին: Գիշերը անպայման որևէ լույս վառ էին թողնում: Չարքերից պաշտպանվելու համար մութն ընկնելուն պես տանտիկինը տան շեմին մոխիր էր ցանում կամ ալյուրով դռանը խաչ անում: Գերանը, որը վառում էին նոր տարվա նախորդ երեկոյան, կոչվում էր «Տարեմտի քոթուկ», որի առկայծող կտորները հետո թաղում էին հանդերում` բերքի առատությունն ապահովելու համար: Օջախը վառ պահելը շատ կարևոր է եղել հայի համար, որովհետև, ըստ պատկերացումների, օջախի մեջ էին ապրում տան նախնիների հոգիները:

Այդ օրը խուսափում էին որևէ մեկին փոխ տալ, հատկապես` թթխմոր, դրամ: Առհասարակ որևէ ծախս չէին անում: Առավոտյան տան դուռը առաջինը տան մեծն էր բացում, որպեսզի հաջողությունը տնից անպակաս լինի: Վաղ առավոտյան նոր բերած ջուրը լցնում էին տան անկյունները` տան առատությունն ապահովելու համար: Միմյանց նվերներ էին տալիս, հատկապես` մեծերը փոքրերին: Ամանորին տան դուռը երբեք չէր փակվում, լույսերը չէին մարում:

Ճիշտ է, Ամանորի եղևնին հայկական ծագում չունի, սակայն հայերի մոտ վաղնջական ժամանակներից ծառի պաշտամունք է եղել: Հայ իրականության մեջ առանձնահատուկ է եղել սոսենու, ուռենու, բարդու և կաղնու պաշտամունքը: Մրգերով ու չրերով զարդարված Կենաց ծառը եղել է տոնի խորհրդանիշը և հավանաբար կաղանդ-կախանդ բառն առաջացել է կախելու գործընթացից: Կա նաև այլ բացատրություն կախանդ բառի վերաբերյալ. Ամանորի գիշերը երեխաները շրջում էին տներով և տների երդիկից կախում էին գոտիներից ամրացված իրենց գուլպաները, որպեսզի տնեցիք կաղանդչեքով լցնեին դրանք: Ենթադրաբար մերօրյա ամանորյա զարդարանքների մեջ կրակարանի մոտ կախված գուլպաները հայկական հին ամանորյա սովորություն են:

Ամեն դեպքում, ծառ զարդարելը զուտ հայկական երևույթ է եղել և մեզ է հասել վաղնջական ժամանակներից: Եվրոպայում ծառ և եղևնի զարդարել են միայն XVI դարից: Հնուց ի վեր հայերը եղևնու փոխարեն Ամանորին զարդարել են ձիթապտղի կամ խնկի ծառ:

Նոր տարվա երեկոյան ձիթենու համեմատաբար հաստ ճյուղը խրել են նախապես թխված մեծ հացի կամ բաղարջի մեջ: Այդ ճյուղը կոչվել է Կաղանդի ծառ: Տան անդամները նախ ընդեղենով զարդարում էին ճյուղը, այնուհետև տանտերը ճյուղը տանում էր եկեղեցի, քահանան օրհնում էր, իսկ հետո այն բերում էին տուն և ամրացնում գերանին: Տոնածառի խաղալիքները հասկերից, ընդեղենից (թվով յոթ) պատրաստված զարդարանքներ էին, որոնց վրա կախվում էին չարխափաններ, ինչպես նաև` մարդակերպ և կենդանակերպ թխվածքներ: Այսպիսով, ամեն ընտանիք իր համար պատրաստում էր Կենաց ծառը:

Կենաց ծառի կողքին կար ևս մեկ, սակայն ավելի փոքր ծառ, որի վրա մոմեր էին դրված: Այդ ծառը կոչվում է «չաթալ ծառ»: Այն պարտադիր ամեն տարի Կենաց ծառի կողքին պետք է դրված լիներ: Չաթալ ծառի վրա ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամ պետք է իր համար մոմ վառեր: Իսկ տան մեծ մամիկի (ավագ տիկնոջ) մոմը պետք է առաձնահատուկ լիներ: Հին ժամանակներում Ամանորի գիշերը, երբ հավաքվում էին երեխաները, սկսում էին մամիկից չիր ու չամիչ ուզել: Բայց եթե մամիկի տվածը բավական չէր երեխաների համար, նրանք ցորենի հատիկներ էին գցում մամիկի վառած մոմի վրա` փորձելով հանգցնել: Եվ մամիկը ստիպված նրանց կրկին անուշեղեն էր տալիս:

Հայերն ունեցել են նաև իրենց «Ձմեռ պապը»` հանձին Կաղանդ պապի կամ Մեծ Պապուկի, որը, սակայն, ավելի շատ Բարեկենդանի տոնի կերպար էր, քան Ամանորի:

Ամանորի հետ է կապված գոտեկախի արարողությունը. տարեմուտի գիշերը երեխաների խմբերը պարելով շրջում էին փողոցներով և որևէ մեկի տանը մոտենալիս երգում էին: Երգերը բովանդակում էին բարեմաղթանքներ, ընտանիքի անդամների գովք և տոնական կերակրատեսակների խնդրանք: Նրանք գոտիներով երդիկից փոքր տոպրակներ էին իջեցնում, որոնց մեջ տան մամիկը դնում էր մրգեր, հատուկ այդ նպատակով թխված խմորեղեն, ընդեղեն, չամիչ և այլն: Երեխաները, ստանալով անուշեղեններ, դրանց փոխարեն հայցում էին երկնքի բարի ուժերի հաճությունը: Իսկ աղջիկները ժապավենով իրար ամրացված կարմիր խնձորների փունջ էին ուղարկում իրենց փեսացուների տուն:

Տարվա առաջին օրը` լուսաբացին, տանտիկինը դուրս էր գալիս և յուղ քսում տան պատի այն հատվածին, ուր պիտի դիպչեր արևի առաջին շողը: Նա կարմիր շոր էր փռում տան շեմին, քանի որ տան շեմը համարվել է այն սահմանը, որտեղ հանդիպում են բարի ու չար ուժերը: Նաև մեղրով խաչ էին նկարում գոմի պատին` ի նշան առատության: Ծերունիները տան դրսի պատին իրենց բնորոշող առարկաներ էին նկարում, հաճախ` ալյուրով: Տան շեմի ու դրսի պատերի հետ կապված բոլոր արարողությունները կապված են նոր տարին ներս հրավիրելու, բարիքը տան մեջ առնելու հետ:

Ջավախքում տանտիկինն ու հարսները տարեհացը ձեռքներին դուրս էին գալիս և նայելով դեպի արևելք` ասում էին. «Դովլաթ, սարն ես, ձորն ես, արի տուն»: Ամանորի առաջին օրը սկզբում այցելում էին տոհմի մեծերին, ծնողներին, խնամիներին, քավորին, հարևաններին, գյուղապետին, քահանային: Շնորհավորելու գնացողները երբեք դատարկաձեռն տուն չէին մտնում, առնվազն մի խնձոր էին ավելացնում սեղանի բարիքներին` բարեկեցության և երկարակեցության մաղթանքներով:

Ամանորյա ավանդական մաղթանքներն այսպիսին էին.

Տունը շեն լինի,

Բարաքյաթ լինի,

Միշտ ջոմարդ լինեք

Մեզ էլ միշտ հիշեք

Շնորհավոր նոր տարի:

Լիքը հորեր շատ ունենաք,

Կարմիր օրեր շատ ունենաք,

Կարմիր օրով, կարմիր շորով,

Ուրախ կենաք միշտ կուշտ փորով:

Ամանորը հայոց սիրված տոներից է և դրան երկար ու լրջորեն են պատրաստվում: Ամանորյա պատրաստությունները, անշուշտ, հիմնականում վերաբերում են տոնական սեղաններին: Ամանորը հայ եկեղեցական օրացույցով պահուց օր էր (պահքը սկսվում էր դեկտեմբերի 30-ի երեկոյան և ավարտվում հունվարի 5-ի երեկոյան, երբ եկեղեցիներում մատուցվում էր Ս.Ծննդյան Ճրագալույցի պատարագ), և հին հայերը նոր տարվա սեղանները զարդարում էին հիմնականում տարատեսակ չրերով, մրգերով, ընդեղենով, հատկապես լայն կիրառություն ունեին լոբին, ձավարեղենը, ոսպը, սիսեռը, բրինձը:

Մենք չգիտենք, թե որ ժամանակներից է Ամանորը պահուց համարվել, համենայն դեպս, մեր օրերում, անգամ Հայաստանի ամենահեռավոր բարձր լեռնային գյուղերում, Ամանորը երբևէ պահք չի ընկալվել, և մսեղենով լի սեղաններ են բացվել: Բացի այդ, հնում մարդկանց պահուստը հիմնականում եղել է մսեղեն և կաթնամթերք, և դժվար է պատկերացնել, որ հնարավոր լիներ պաս պահել ձմռան ամիսներին: Բացի այդ, Ամանորը ուրախ տոն է, և պահքի անհրաժեշտությունն ու պահանջը չկար: Ամանորյա պահքը հավանաբար վերջին հարյուրամյակների նորամուծություն է:

Ամանորյա սեղաններին պետք է լիներ առնվազն յոթ կերակրատեսակ: Այդ թվում պարտադիր էին տոլման, անուշապուրը, մայրամապուրը, տարեհացը, գաթաները, աղանձը:

Ամանորյա նախապատրաստությունների առանցքը խմորեղեններն են: Կարևոր արարողություն էր հաց թխելը: Նոր տարին պետք է սկսվեր նոր հացով: Հայաստանում հաց թխում էին փռի մեջ և թոնիրում:

Թոնիրը հայոց մեջ պաշտամունքային նշանակություն ուներ: Թոնիր ունեն շատ ազգեր, բայց միայն հայերն են, որ թոնիրը գետնի մեջ են սարքել: Այն արևն է` գետնի մեջ: Եվ հայ կինը խոնարհվում է արև-աստծուն, որ վերջինս հաց պարգևի: Հնում, երբ մոտակայքում տաճար չի եղել, քրմերը թոնրի մոտ են կատարել պսակի արարողությունը: Ամանորի գիշերը թոնրատան սևացած առաստաղը ալյուրով սպիտակեցնում էին` վրան պատկերելով երկնային լուսատուներին: Երկնային լուսատուներին պատկերում էին նաև տարեհացի վրա:

Հետաքրքիր սովորություն կար հաց թխելու արարողակարգում: Նոր տարվա համար թխվող հացի ալյուրից մի քանի բուռ փոքրիկ աղջնակը շաղախում էր` առանց թթխմոր խառնելու. այն պետք է թողնեին, որ ինքնաբերաբար թթվեր և դառնար նոր տարվա առաջին թթխմորը:

Հացից հետո թխվում էին գաթաները, նազուկը, «Փուռնիկ», «Կրկենի», «Տարեհաց» կոչված ծիսական հացերը: Այս հացերը տարբեր ձևեր ունեին: Գաթաների ու ծիսական հացերի մեջ ձու, կարագ, կաթնեղեն չի օգտագործվում:

Ծիսական հացերի մեջ որևէ իր էին դնում, ավելի հաճախ` դրամ: Եվ ում բաժին էր ընկնում այդ առարկան, նրա համար հաջողակ տարի կլիներ: Այս վիճակի համար գաթաներն ու ծիսական հացերը կտրտում էին ընտանիքի անդամների թվով:

Ծիսական հացերն ու խմորեղենն ունեին հմայող, գուշակող, չարը խափանող «հատկություններ»: Ամանորյա հացերի երեսին հաճախ էին նախշերի մեջ տասներկու գիծ անում, որոնք խորհրդանշում էին տարվա ամիսները:

Երբեմն խմորեղենները թխում էին աշխատանքային գործիքների տեսքով ու ձևով և նրանց միջոցով գուշակություններ անում: Օրինակ, եթե թխելու ընթացքում ուռչում էր «Հացի հոր» կոչվող խմորեղենը, ուրեմն տարին հացառատ էր լինելու: Եթե լավ էր թխվում «եզան պտուկներ» կոչվող խմորը, տարին կաթնառատ կլիներ…

Գուշակությունների համար թխում էին նաև մարդակերպ թխվածքներ, որոնք կոչվում էին «Ասիլ-Վասիլ»: Սրանք թխվում էին ընտանիքի անդամների թվին համապատասխան: Եթե կնոջը խորհրդանշող թխվածքի որովայնը ուռչում էր, նշանակում էր կինը կհղիանա: Եթե աղջկան խորհրդանշող թխվածքն էր ուռչում` կամուսնանա:

Ամանորին աղջիկները ժապավենով իրար ամրացված կարմիր խնձորների փունջ էին ուղարկում իրենց փեսացուների տուն: Դա նշանակում էր, որ աղջիկը պատրաստ է ամուսնանալ տվյալ տղայի հետ: Ի պատասխան` տղաներն այդ խնձորի մեջ ոսկյա դրամներ էին մտցնում և ուղարկում հասցեատիրոջը: Այս սովորույթը պահպանվել է Լոռիում հարսանիքների ժամանակ, երբ ազաբները զարդարված խնձորներ են ուղարկում աղջիկներին:

Այն տանը, որտեղ ամուսնացնելու աղջիկ ունեին, դռնից կամ տան կտուրից կարմիր կտոր կամ ավել էին կախում:

Ամանորյա սեղաններին կարևոր տեղ ունեին մրգերը: Նրանց մեջ առանձնահատուկ էին խնձորը, նուռը, խաղողը:

Առհասարակ, յուրաքանչյուր տոն, մանավանդ Ամանորը, հարուստ կերակրացանկ ունի: Սակայն կան կերակրատեսակներ, որոնք պարտադիր են տվյալ տոնի համար: Ամանորյա կերակրատեսակներն են տարեհացը, մարդակերպ գաթաները, լոբով աղցանը, մայրամապուրը, «Կաղանդ» անուշը, խոշաբը, սիսեռից գնդիկները:

Տարեհաց

1 բ. եռման ջուր

1 բ. ձեթ

1 բ. շաքարավազ

5 բ. ալյուր

1/2 բ. մանրացված չրեր

1/2 բ. մանրացված ընկուզեղեն

1/2 բ. կանեփ

1 թ. գ. սոդա

Ալյուրը, շաքարավազն ու սոդան խառնել, ապա շաղախել` լցնելով ջուրն ու ձեթը: Ավելացնել չրեղենը և տեղավորել նախապես ձեթոտած և ալյուրոտած փռի ափսեի մեջ: Մեջը դնել մետաղադրամ, կամ ինչ-որ կորիզ` որպես միջինք: Վրան շաղ տալ կանեփը և թխել:

Աղանձ

2 բ. ձավար

1/2 բ. սիսեռ

1 բ. կանեփ

1/2 բ. ընկույզ աղ

Ձավարն ու կանեփը լվանալ և չորացնել: Սիսեռը թրջել մի քանի ժամ, ապա հանել ջրից և ցամաքացնել: Յուրաքանչյուրն առանձին-առանձին բովել տապակի մեջ, մարմանդ կրակով, անընդհատ խառնելով: Սառչելուց հետո խառնել իրար, ավելացնել ընկույզը: Կարելի է խառնել նաև բոված ու մանրացված նուշ, ծիրանակուտ, կաղին, արևածաղկի սերմ, դդմի կուտ և այլն, ինչպես նաև չամիչ և թթի չիր:

Մարդակերպգաթաներ

Կարելի է պատրաստել տարեհացի խմորով: Խմորը ձևավորել մարդու տեսքով` աչքերի և բերանի տեղերում, ինչպես նաև կրծքին դրած ձեռքերի վրա չամիչ խրելով:

Լոբովաղցան

1 բ. լոբի

1 գլուխ սոխ

1 ճ. գ. քացախ

1 ճ. գ. ձեթ

կանաչի

կարմիր և սև պղպեղ

աղ

Լոբին խաշել, ապա ջրքամել: Ավելացնել կտրտած սոխն ու կանաչին, ապա համեմել:

Մայրամապուր

1 բ. ձավար

1 բ. չիր

1/2 բ. դոշաբ

Կորկոտը խաշել, ավելացնել չրերը, շարունակել միասին եփել, վերջում ավելացնել դոշաբ:

«Կաղանդ» անուշ

1 բ. մեղր

1 բ. ընկույզ

Մեղրը հարել այնքան, որ սպիտակի: Ընկույզի միջուկը մանրացնել և բովել մինչև ոսկեգույն դառնալը, խառնել հարած մեղրին:

Խոշաբկամչամչարակ

1 բ. չրեր (սալորաչիր, թթի չիր, ծիրանաչիր, չամիչ)

1 լ ջուր

դարչին:

Չիրը մանրացնել, ավելացնել տաք ջուր և եփել 10-15 րոպե, դարչին ցանել: Մատուցել սառը վիճակում:

Սիսեռիգնդիկներ

1 բ. սիսեռ

1/2 բ. հոնաչիր

1/2 բ. չամիչ

1/2 բ. ընկույզ

2 ճ. գ. ալյուր

1/3 բ. ջուր

հիլ

աղ

Սիսեռը նախօրոք թրջել մի ամբողջ օր: Խաշել, ապա տրորել: Ավելացնել կորիզը հանած հոնաչիրը, մանրացված ընկույզը, չամիչը, հիլն ու աղը: Ապա բովել 2 ճաշի գդալ ալյուր, բացել քիչ ջրով և այդ թանձր խյուսը լցնել սիսեռի վրա: Լավ խառնելուց և սառեցնելուց հետո այդ զանգվածից պատրաստել գնդիկներ: Մատուցելիս դրանք շարել սկուտեղի վրա, զարդարել կանաչիով: Խյուսին կարելի է խառնել թահին և կիտրոնի հյութ:

Մախոխապուր

Գարու մանրաձավարը եփել: Նախապես առանձին թասի մեջ լավ թթվեցրած խմորը խառնել ջրի հետ, խյուս սարքել, հարել, ավելացնել ձավարին: Միասին լավ եփել, վերջում համեմել դաղձով և սխտորով:

Քրչիկ

Սոխառածի վրա ջուր լցնել, կարտոֆիլ և երկու ճաշի գդալ մանրաձավար: Եփելուց հետո ավելացնել նաև մանր կտրտած թթու կաղամբ: Վերջում համեմել անանուխով:

Անուշապուր

1/2 կգ ձավար

1/2 կգ խառը չիր (չամիչ, ծիրանի, տանձի, դեղձի, թզի, խնձորի, սալորի և այլն)

1 բ. ընկուզեղեն (ընկույզ, կաղին, նուշ)

1 բ. շաքարավազ

1 թ.գ. դարչին

8-10 բ. ջուր

Ձավարը խաշել: Մանրացնել չրերն ու ընկուզեղենը. ավելացնել ձավարին:

Լցնել շաքարավազն ու դարչինը և շարունակել եփել մարմանդ կրակով համարյա 2 ժամ:

Կճախաշ

1 բ. խոշոր կորկոտ

1/2 բ. եգիպտացորեն

1/2 բ. լոբի

1/2 բ. սիսեռ

2 սոխ

1 սուրճի բ. ձեթ (կամ 2 ճ.գ. յուղ)

չորացրած կանաչի

սև պղպեղ

աղ

Լոբին, սիսեռն ու եգիպտացորենը խաշել, ավելացնել կորկոտը: Սոխը մանրացնել, տապակել յուղի մեջ և լցնել ապուրի վրա: Ավելացնել համեմունքները և շարունակել եփել, մինչև հատիկեղենը համասեռ դառնա:

Պասուցտոլմա

1/2 բ. խաշած սիսեռ

1/2 բ. խաշած լոբի

1/2 բ. խաշած ոսպ

1/2 բ. խոշոր կորկոտ

1/2 բ. խաշած եգիպտացորեն

1/2 բ. խաշած ոլոռ

1/2 բ. կանեփ

1/2 բ. լոլիկի մածուկ

1/2 բ. ձեթ

4 սոխ

1 փունջ խառը կանաչի

սալորաչիր

կարմիր և սև պղպեղ

թթու կաղամբ

աղ

Ողջ ընդեղենը խառնել իրար: Սոխառածի վրա ավելացնել լոլիկի մածուկը, ջրով բացել, համեմել և լցնել ընդեղենի վրա: Ավելացնել մանրացված կանաչին, խառնել և փաթաթել կաղամբի տերևի մեջ: Կաթսայի մեջ շարելիս արանքներում տեղադրել սալորաչիր: Տոլման ծածկել ջրով և եփել: Կաթսայից հանել միայն սառչելուց հետո:

ՍՈՒՐԲ ԾՆՈՒՆԴ, ՋՐՕՐՀՆԵՔ

Քանի որ Ամանորը, Սուրբ Ծնունդն ու Ջրօրհնեքը օրացույցով մոտ են իրար, ժողովրդական տոնախմբության մեջ հաճախ միահյուսվել են: Սակայն այս տոներից յուրաքանչյուրն ունի իր խորհուրդը: Եթե Ամանորի ակունքները բնապաշտական ժամանակներից են գալիս, Սուրբ Ծնունդն ու Ջրօրհնեքը քրիստոնեական ակունքներ ունեն: Ժողովուրդն այն անվանել է նաև Փոքր Զատիկ:

Ավանդապատումի համաձայն` Սուրբ Ծննդյան նախընթաց երեկոյան գետերը մի պահ կանգ են առնում: Մարդիկ հաճախ զարթուն են մնում` այդ պահը որսալու համար, հավատալով, որ եթե հաջողվի որսալ այդ պահը և սափորը ջրով լցնել, ապա բոլոր իղձերը ի կատար կածվեն:

Այս առումով հետաքրքիր է Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսի մասին շրջանառվող առասպելը, համաձայն որի` 1021 թ. Տրապիզոնում Ջրօրհնեքի տոնի ժամանակ բյուզանդական Վասիլ Բ կայսեր ներկայությամբ նա ոչ միայն կանգնեցրել է Ճորոխ գետի հոսքը, այլև շրջել է հոսքի ուղղությունը: Սա, իհարկե, հայ եկեղեցու հորինվածքն է, որի նպատակը ազգադավ կաթողիկոսի նկատմամբ ժողովրդական զայրույթը մեղմելն էր:

Ջրօրհնեքի արարողությունը կատարվում է գետերում: Արարողության ժամանակ խաչը գցում են գետի մեջ: Երիտասարդները սուզվում են և ջրից հանում խաչը: Ով հանում է խաչը, դառնում է Ս.Խաչի կնքահայրը:

Սուրբ Ծնունդը Հիսուսի ծննդյան տոնն է, և նշում են աշխարհի բոլոր քրիստոնյա ժողովուրդները: Սուրբ Ծնունդը Ջրօրհնեքի հետ միասին նշում են միայն հայերը: Ջրօրհնեքը նշում են ի նշան Հիսուսի Հորդանան գետում մկրտության:

Այս տոնին նախապատրաստվել են բծախնդրությամբ: Ճիշտ է, սա եկեղեցական տոն է, սակայն համեմված է ժողովրդական բառուբանով: Սուրբ Ծնունդի առավոտը գերդաստանը դիմավորում է միասին, սեղանի շուրջը, բոլորը մաքուր լվացված, նոր հագուստ հագած: Սա պարտադիր պայման էր Հայաստանի շատ գավառներում:

Ս.Ծննդյան պասը բացվում էր Թաթախման երեկոյին, երբ եկեղեցիներում պատարագ էր մատուցվում միայն տղամարդկանց մասնակցությամբ: Այն տներում, որտեղ հասուն տղամարդ չկար, կանայք տան դուռը բացած սպասում էին եկեղեցուց վերադարձող որևէ անցորդ տղամարդու, որպեսզի նրանցից լսեն Սուրբ Ծննդյան ավետիսն ու պասը բացելու թույլտվություն խնդրեն: Իսկ եկեղեցուց վերադարձող տղամարդիկ ընտանիքի անդամների թվաքանակին համապատասխան մոմ էին վերցնում և տուն տանում, ուր ընթրիքից առաջ պարտադիր խնկավառություն էին կազմակերպում: Թաթախման երեկոյի սեղաններն առատ էին ձկնեղենով ու զանազան փլավներով: Ամենաշատ օգտագործվող մթերքը արշտան, ձավարն ու բրինձն էին:

Թաթախման երեկոյի ընթրիքը բուժիչ էր համարվում: Հիվանդ ունեցող տանտերերը կամ տանտիկինները համոզված էին, որ եթե այդ սրբազան երեկոյան յոթ տարբեր սեղաններից ողորմություն (փայ) հավաքեն, ապա իրենց հիվանդը կբուժվի: Թաթախման երեկոյան փայ հավաքողներին մերժելն արգելված էր:

Թաթախման երեկոյան սկսվում էին տոնախմբությունները: Պասը լուծելուց հետո երիտասարդ տղաներն ու աղջիկները շրջում էին տնետուն աչքալուսանքով` ավետելով Հիսուսի ծնունդը: Նրանք տների երդիկներից տոպրակ էին կախում, և տանտիկինները նրանց մեջ անուշեղեն էին լցնում: Որոշ վայրերում երդիկից ավետիսի փոխարեն ճրագ էին կախում և երգեր երգում: Առհասարակ Ամանորից մինչև Սուրբ Ծնունդ տան կրակը, օջախը պետք է անմար լիներ:

Ջրօրհնեքի ջուրը սուրբ էր համարվում: Ամուլ կանայք լողանում էին այդ ջրով, Ջրօրհնեքի օրը վերքերը լվանում էին օրհնված ջրով, կուժերով ջուր էին տանում տուն, դրանով ցողում էին ամբարը` հավատալով, որ լիություն կլինի, մի խոսքով, հավատում էին Ջրօրհնեքի կենարար ջրի ազդեցությանը: Շատ հավատացյալներ Ջրօրհնեքի ջուրը պահում էին` այն հետագայում խառնելու Տրնդեզի մոխրին, համոզված լինելով, որ այդ սրբազան խառնուրդը բուժիչ է և զորավոր: Ջրօրհնեքի օրը երբեմն նաև Տնօրհնեք էին անում: Դա արվում էր այն դեպքում, երբ ինչ-ինչ պատճառներով խախտվել էր տան անդորրը, կամ այդ տունը կորուստ էր ունեցել: Տվյալ դեպքում քահանային կանչում էին տուն, և նա տեղում կատարում էր Տնօրհնեքի արարողությունը:

Սա իսկական ժողովրդական տոնախմբություն էր, որ ուղեկցվում էր երգ ու պարով, խաղով:

Վերջին հարյուրամյակներում Ամանորը պասուց էր համարվում: Պասը լուծվում էր հունվարի 5-ի Թաթախման երեկոյին, երբ ընտանիքը, ժամերգությունից վերադառնալով, պասը բացում էր Ծննդյան տոնին ընդունված ճաշատեսակներով: Այդ երեկո սեղանի գլխավոր կերակրատեսակները ձկնեղենից պատրաստված խորտիկներն էին` խաշած, տապակած, ձկով կարկանդակ, խորոված ձուկ և այլն: Ձկնատեսակներից բացի դրվում էին առատ յուղով պատրաստած բրնձի, ձավարի, արիշտայի փլավներ, ալյուրից պատրաստված և դոշաբով կամ մեղրով քաղցրացված խաշիլ, սիսեռով և չորացրած բանջարեղենով ապուր, որը հայտնի է «մայրամաճաշ» անունով: Սուրբ Ծնունդի նախօրեին մորթում էին հատուկ այդ օրվա համար խնամված խոյ, այծ, ոչխար կամ հորթ:

Մարիամաճաշ

1/2 կգ (կամ 1 հյուսք) սպիտակ բանջար

1 բ. ձավար

2 ճ. գ. յուղ

1 սոխ

աղ

Ձավարը խաշել, ավելացնել եռման ջրով թրջած և ջրքամած բանջարը և շարունակել եփը: Ընթացքում ավելացնել նաև սոխառածը: Մատուցել կարմիր պղպեղով:

Սպիտակ բանջարը հավաքում են գարնանը և հյուսելով չորացնում ու պահեստավորում: Հյուսքերը նմանեցնում են Աստվածածնի (նախկինում Անահիտի) ծամերին. այդտեղից էլ առաջացել է ճաշի անվանումը: Մուշում հավատում էին, որ Մարիամն ինքն էլ հավաքել է այս բանջարից:

Ձուկ

1 ձուկ

2 կարտոֆիլ

2 լոլիկ

1 պղպեղ

30 գ կարագ

թարխուն

աղ

Ձուկը մաքրել, կտրատել 3 սմ լայնությամբ: Կարտոֆիլը մաքրել, կտրատել օղակաձև: Կաթսայի մեջ դասավորել կարտոֆիլը` վրան դնելով կտրտած ձուկը: Պղպեղը և լոլիկը կտրատել և լցնել ձկան վրա: Ավելացնել ջուր, աղ և կարագ: Եփելուց հետո ավելացնել թարխուն:

Այս ճաշատեսակը համեմատաբար նոր է կիրառության մեջ մտել: Նախկինում ձուկը եփել են առանց կարտոֆիլի և լոլիկի:

Կոլոլակովմածնապուր

ապուրի համար`

1 լ մածուն

1 ձու

1 սուրճի բ. բրինձ

50 գ կարագ

անանուխ

աղ

Կոլոլակի խմորը`

1/2 կգ ծեծած միս

1/2 կգ մանր կորկոտ

1 ճ.գ. պղպեղի մածուկ

քիմիոն

կարմիր և սև պղպեղ

աղ

Միջուկը`

1/2 կգ աղացած միս

1 սոխ

1/2 բ. աղացած ընկույզ

ձեթ

դարչին

կարմիր և սև պղպեղ

աղ

Պատրաստել միջուկը. սոխառածի վրա ավելացնել աղացած միսը, համեմել և եփել. լցնել ընկույզը և կրակն անջատել, թողնել սառչի:

Շաղել պատյանի խմորը, խառնելով բոլոր նյութերը: Երբեմն ձեռքերը թրջել սառը ջրի մեջ, ափով մի քիչ ջուր ցանել խմորի վրա և շարունակել շաղել: Խմորը պիտի լինի փափուկ, բայց ոչ ջրոտ, այնպես որ հարմար լինի կոլոլակները բացելու համար: Վերցնել խմորից մի ընկույզի չափով, շաղել, անցք բացել և մատների օգնությամբ մեծացնել փոսիկը: Լցոնել միջուկով, ապա փակել և ձվաձև դարձնել:

Մածունը հարել ձվով, եռացնել. լցնել բրինձն ու եռման ջուր և շարունակել եռացնել: Մատուցելուց 20 րոպե առաջ, տաք ապուրի մեջ ավելացնել կարագը, անանուխն ու կոլոլակները: Երբ կոլոլակները բարձրանան ապուրի երեսը, նշանակում է այն պատրաստ է:

Չրերովփլավ

2 բ. բրինձ

3 ճ.գ. յուղ

1 բ. տարբեր չրեր, չամիչ և ընկուզեղեն

լավաշ աղ

Բրինձը թեթևակի խաշել եռացող աղաջրի մեջ. երբ հատիկները եռացող ջրի երեսը բարձրանան, դատարկել փլավքամիչի մեջ, սառը ջրով ողողել: Կաթսայի հատակին մի քիչ յուղ քսել, լավաշի կտորները փռել և վրան լցնել կիսախաշ բրինձը: Մի քիչ աղ ցանել, տեղ-տեղ յուղ դնել, կափարիչը ծածկել սրբիչով, փակել կաթսան և մարմանդ կրակով թրմել փլավը մոտավորապես 30 րոպե:

Մանրացնել չրերը և 1/2 ճ.գ. յուղով տապակել, ավելացնել 1 սուրճի բ. ջուր և շարունակել եփել: Մատուցելիս փլավի կեսը ծածկել լավաշի մանրացված քերանքով, իսկ մյուս կեսը` չրերով:

Հարիսա

1 կգ ձավար

1 կգ միս աղ

Մսի վրա ջուր լցնել, եռացնել և մաքրել վրայի փրփուրը: Խաշվող մսի վրա ավելացնել ձավարը և մարմանդ կրակով եփել մինչև ամբողջությամբ փափկեն:

Եթե ցանկանում եք, որ այն լինի հարիսա, պետք է հարել, մինչև համասեռ դառնա. իսկ ամանորյա քյաշիկան չենք հարում. միսը կտորներով պիտի երևա ճաշի մեջ:

Բաղարջ

3 բ. ալյուր 2 ճ. գ. շաքարավազ 2 թ. գ. թթխմոր ջուր կաթի սեր

Խմորը հունցել, թողնել հանգչի: Պատրաստել ձվաձև կամ օղակաձև հացեր և թխել: Փռից հանելուց հետո վրան քսել կաթի սեր:

Վահե ԱՆԹԱՆԵՍՅԱՆ