Ելույթ ունենալով Հռոմում նոր ուսումնական տարվա բացման ժամանակ՝ Արևելյան ինստիտուտի կանցլեր, կարդինալ Լեոնարդո Սանդրին հիշեց աշխարհաքաղաքական իրողությունների մասին: «Մենք վերստին դիմում ենք և նորոգում մեր խաղաղության և հաշտության կոչը,- ասել է հոգևոր պետը,- հատուկ նշելով Կովկասի այն հատվածը, որտեղ բարեկամ հայ և ադրբեջանցի ժողովուրդները կրկրին զենք են առել ձեռքները և հակամարտություն են բորբոքել, որը զերծ չէ տարբեր տերությունների շահերից ու աջակցությունից»: Ինչպես հաղորդում է Vatican News-ը, կարդինալը հավելել է, որ աշխարհը կարծես ոչ մի դաս չի քաղել այն ժամանակաշրջանից, երբ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո տեղի ունեցավ մերձավորարևելյան տարածաշրջանի վերաձևում: Սանդրին ընդգծել է նաև, որ «թեպետ համավարակը կանգնեցրեց կամ առնվազն սահմանափակեց որոշ պատերազմական երևույթներ, պատերազմն առաջվա պես մնում է մեր տխուր իրականությունը և դրաման աշխարհի բազմաթիվ մասերում, հատկապես բոլորիս համար թանկ Արևելքում»:

Մոնսինյորի հղումը Առաջին համաշխարհային պատերազմին վերլուծության կարիք ունի: Դրա գլխավոր հետևանքներից մեկը Մերձավոր Արևելքի համար Սայքս-Պիկոյի համաձայնությունն է համարվում, որը Օսմանյան կայսրության փլուզման տեղում նոր պետություներ էր գծում արհեստական սահմաններով՝ հաշվի չառնելով տարածաշրջանի էթնիկական և կրոնական քարտեզը: Ժամանակակից հետազոտողները համարում են, որ անգլո-ֆրանսիական կարտելը հող էր նախապատրաստում ներկայիս  արյունալի իրադարձությունների համար Մերձավոր Արևելքում, ներառյալ «Իսլամական պետության» երևան գալը:

Վատիկանը մշտապես դատապարտում է այդ տխուր հետևանքները: Բայց ի՞նչն էր անհանգստացնում Սուրբ Աթոռին հարյուր տարի առաջ: Ըստ երևույթին Հռոմի վարչական մարմինն այն ժամանակ ճկունություն և լայնախոհություն ցուցաբերեց: Երբ ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնը 1917 թ. հունվարի 22-ին հանդես եկավ ճառով ապագա համաշխարհային դասավորության մասին, Վատիկանը դառնացած էր «հատկապես ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի շեշտադրումից»: Ինչպես հաջորդ օրը գրեց L'Osservatore Romano թերթը, այդ սկզբունքը ենթադրում էր  կենտրոնական տերությունների վերակազմավորում, հատկապես՝ Ավստրո-Հունգարիայի:

Այսուհանդերձ Հռոմի պապ Բենեդիկտոս XV-ի 1917 թ. օգոստոսի 1-ի գրության մեջ կարելի է հանդիպել այսպիսի տողերի. «… Հավասարության և արդարության ոգին պետք է գերակայի մնացած բոլոր տարածքային և քաղաքական հարցերին, հատկապես որոնք վերաբերում են Հայաստանին, բալկանյան պետություններին և այն երկրներին, որոնք կազմում են հին Լեհական թագավորությունը, որի առաքինի պատմական ավանդույթները և կրած տառապանքները մասնավորապես ներկայիս պատերազմի ընթացքում, պետք է իրավամբ ժողովուրդների համակրանքն առաջացնեն»: Ընդ որում, հայրապետը չի ճշտել, թե հատկապես որ պետությունները նկատի ունի և որտեղ են անցնում հիշյալ սահմանները: Կարելի է ենթադրել, որ գլխավորն այստեղ հայ, բալկանյան և լեհ ժողովուրդների քրիստոնեական ինքնութույնն է եղել: Կրոնական բաղադրիչն է թելադրել Սուրբ Աթոռի դիրքորոշումը նաև Մերձավոր Արևելքի առնչությամբ: Ինչպես նշում է Հրեական վիրտուալ գրադարանը (JVL), Վատիկանն ամենավաղ փուլում տեղյալ է եղել Սայքս-Պիկոյի համաձայնությանը, որը տարածաշրջանը բաժանում էր Ֆրանսիայի և Անգլիայի միջև և միջազգային պրոտեկտորատ էր սահմանում Պաղեստինի վրա: Առանցքային խնդիրը նրա համար եղել է սուրբ վայրերի ստատուսը՝ քրիստոնյաների իրավունքների պահպանմամբ, առաջին հերթին՝ Սուրբ Աթոռի:

Քրիստոնյաների համար երաշխիքները կարևոր են եղել Վատիկանի համար նաև Կովկասի առնչությամբ: Իտալացի պատմաբան Սիմոնա Մեռլոյի կարծիքով` այդ տարածաշրջանը Բենեդիկտոս XV-ի դիվանագիտական ջանքերի և հովվական հոգածության առարկան է եղել, որը հարաճուն հետաքրքրություն էր ցուցաբերում դրա նկատմամբ, թեպետ դա «ծայրամասային տարածք» էր կայսրությունների «մեծ խաղի» համար և կաթոլիկ աննշան ազդեցությամբ վայր էր: Այդուհանդերձ Սուրբ Աթոռը հետաքրքրվում էր Կովկասում թե՛ հայերով (որոնց մեջ գոնե կաթոլիկներ կային), թե՛ ուղղափառ Վրաստանի պատրիարքությամբ: Այդ ուշադրությունը չի թուլացել նաև այսօր: Հռոմի պապ Ֆրանցիսկոսն այցելել է Ադրբեջան, Հայաստան և Վրաստան: Աշխատանքային այցերով տարածաշրջան են գործուղվել նաև  Սուրբ Աթոռի պետական քարտուղար կարդինալ Պիետրո Պարոլինը և պետությունների հետ հարաբերությունների գծով քարտուղար արքեպիսկոպոս Պոլ Գալլահերը: Սակայն այդ ամենը տեղի է ունեցել Կովկասում հարաբերականորեն կայուն աշխարհաքաղաքական իրավիճակում՝ բաժանված քրիստոնեական Վրաստանի և Հայաստանի (գումարած չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղը) և մուսուլմանական Ադրբեջանի միջև:

Լեռնային Ղարաբաղի վրա Թուրքիայի աջակցությամբ Բաքվի հարձակումից հետո որոշ փորձագետներ սկսեցին խոսել Կովկասում քրիստոնեությանը սպառնացող վտանգի մասին: Ֆրանսիացի աշխարհաքաղաքագետ Ալեքսանդր Դել Վալը ամերիկյան կաթոլիկ National Catholic Register-ին տված հարցազրույցում ընդգծում է. եթե հայերը Անատոլիայում և Կովկասում անհետանան, ոչ մի քրիստոնեական ժողովուրդ չի մնա քաղաքակրթական խոչընդոտ հանդիսանալու «եղբայրական» Թուրքիայի և Ադրբեջանի միավորման  համար:

Բուն հակամարտությունը նա «եռիմաստ» է համարում: Առաջին՝ գոյություն ունի կրոնական կողմը: Երկրորդ՝ էթնիկ: Երրորդ՝ աշխարհագրական-տարածքային: «Հայաստանը գտնվում է երկու մուսուլմանական երկրների միջև և բնական խոչընդոտ է թուրքերի միավորման համար, դրանով է բացատրվում, թե ինչու են Ադրբեջանը և Թուրքիան աշխարհի այն միակ երկու երկրները, որոնք  կտրականապես ժխտում են Հայոց ցեղասպանությունը,- ասում է Դել Վալը:- Թուրքիան թիրախավորել է ոչ միայն Լեռնային Ղարաբաղի հայերին, Թուրքիան թիրախավորել է ողջ Հայաստանը՝ կիրառելով նրա նկատմամբ էմբարգո, որը գործում է 1990-ական թվականներից: Նրանց նպատակն է ազատվել հայերից կրոնական, քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական առումով»:

Նշենք նաև, որ Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի անկումը սպառնալիք կդառնա նաև Վրաստանի քրիստոնեական ինքնության և պատմության համար, որի նկատմամբ հենց հիմա էլ ոտնձություններ է անում Բաքուն (մասնավորապես Դավիդ Գարեջի մենաստանի առնչությամբ): Եթե Վատիկանը պաշտպանի Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը և նրանց հանրապետության անկախության հռչակումը, ապա Կովկասում կհայտնվի երեք քրիստոնեական պետություն մեկ մուսուլմանականի դեմ: Բայց կարո՞ղ է նման բան թույլ տալ իրեն Սուրբ Աթոռը, որը Թբիլիսիի հետ երկխոսության մեջ առաջնորդվում է տարածքային ամբողջականության սկզբունքով: Դժվար հարց է Վատիկանի դիվանագիտության համար:

Ստանիսլավ Ստրեմիդլովսկի

Աղբյուրը՝ ИА REGNUM