Պոլ Գոբլ՝ ամերիկացի  փորձագետ, ԱՄՆ պետքարտուղարի նախկին խորհրդական:

1992 թ. կազմել է հուշագիր, որում առաջ է քաշել ղարաբաղյան խնդրի՝ տարածքների փոխանակման միջոցով լուծման գաղափարը՝ այսպես կոչված «Գոբլի ծրագիրը»: Համաձայն հուշագրի՝ Ադրբեջանին առաջարկվում էր Հայաստանի Մեղրիի շրջանով միջանցքը, որը պետք է միացներ Ադրբեջանը Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության հետ  Հայաստանը և Լեռնային Ղարաբաղը միացնող Լաչինի միջանցքի փոխարեն:

- Նախ պետք է նշել, որ նոյեմբերի 10-ին ստորագրվել է ընդամենը հռչակագիր, դա համընդգրկուն խաղաղության պայմանագիր չէ, շատ հարցեր մնացել են առկախ: Յուրաքանչյուր կոնֆլիկտում ամենամեծ սխալն այն է, որ հաղթողն այն ավարտված է համարում: Ադրբեջանը և նրա հետ Թուրքիան մեծ արդյունքների են հասել այս պատերազմից, միաժամանակ նոյեմբերի 10-ի համաձայնությունը դատարկություն է թողել: Ինչը ստորագրողներից մեկն օգտագործում է իր նպատակներով (նկատի ունի Ռուսաստանին-Ս.Տ), չի ցանկանում խաղալ ըստ կանոնների: Տարածաշրջանում, բացի 1960 զինվորականներից, Խոջալուի օդանավակայանի շինարարությանը մասնակցող հարյուրավոր շինարարներ կան: Այդ օդանավակայանն օգտագործվելու է ծանր ռազմական տեխնիկայի չվերահսկվող փոխադրումների համար: Մինչդեռ համաձայնությունում խոսք չկա Խոջալուի օդանավակայանի մասին: Բացի այդ, ռուսները խոսում են այնտեղ ԴԱԾ-ի (ФСБ) ուժերի տեղակայման մասին՝ 4500 մարդ, որոնք պահպանելու են սահմանները Հայաստանի ու Իրանի, Իրանի, Նախիջևանի ու Ադրբեջանի միջև: Նկատի ունեցեք, որ ռուսները կարող են լրացուցիչ ուժեր տեղավորել նաև Գյումրիի ռազմաբազայում: Ես նոյեմբերի 11-ից ի վեր չեմ դադարում ասել, որ ստորագրված համաձայնությունը խաղաղության պայմանագիր չէ, այդպիսի փաստաթուղթը պետք է կազմված լինի բազմաթիվ էջերից, որոնցում պետք է շարադրված լինեն բոլոր մանրուքները գործառույթների և թվաքանակի, տեղակայման, գործողությունների և խաղաղարարական առաքելության այլ խնդիրների մասին: Այդ համաձայնությունը, բնականաբար, մեծ ուրախություն է առաջացրել Բաքվում, ինչը նշանավորվեց շքեղ հաղթանակի զորահանդեսով, սակայն հավանականություն կա, որ այդ հաղթանակը կարող են գողանալ Ադրբեջանից:

Ես միշտ եմ ասել, որ ռազմական գործողությունների ավարտից հետո հաղթողը կարող է կամաց-կամաց կորցնել մարտի դաշտում նվաճածը Ղարաբաղում դասավորումների փոփոխության հետևանքով: Եկեք երևակայենք. եթե վաղը Երևանն ու Բաքուն պայմանավորվեն իրար մեջ հաշտություն կնքել և նորմալացնել հարաբերությունները, նորմալ միջպետական սահմաններ գծել, մասնակցել համատեղ տարածաշրջանային նախագծերին, այդ թվում և Արևելք-Արևմուտք, ապա Ռուսաստանը մեծ հաշվով խաղը տանուլ կտա, քանի որ կկորցնի երկու երկրների վրա ազդելու լծակները: Ուստի Մոսկվան կձգտի, եթե ոչ վերադարձնել նախկին ստատուս-քվոն, ապա գոնե  առավելագույնս մոտենալ դրան:

Ըստ երևույթին, պաշտոնական Բաքուն առայժմ պարզապես դիտում և սպասում է: Կամ դա համարում է ոչ մեծ բացթողում, գլխավորը՝ հաղթանակ է տարվել և միջանցք է բացվելու: Իրոք, Ադրբեջանը շատ բան է ձեռք բերել այս պատերազմի արդյունքներով՝ գրավյալ տարածքների մեծ մասը, փոխադրական միջանցք: Եթե չլիներ պաշտպանական գոտին  Լեռնային Ղարաբաղի շուրջը, զբաղված հայերով, Ադրբեջանը վաղուց գրաված կլիներ Խանքենդին: Հիմա այն արդեն չկա, ադրբեջանական բանակն ուժեղ է և մարտունակ: Հավանաբար Բաքվում արդեն պաշտպանական գոտու բացակայության պատճառով նման տարբերակը հնարավոր են համարում, եթե ստորագրող կողմերից մեկը դիմի կեղտոտ խաղերի:

Ինչ վերաբերում է ԱՄՆ-ին, ապա նոր վարչակարգը կհետևի միջազգային իրավունքին: Դոնալդ Թրամփը, ինչպես և Վլադիմիր Պուտինը,  գործում էր ուժեղի իրավունքով: Եթե Սպիտակ տանը իշխանության լիներ Ջո Բայդենի վարչակազմը, որը հավատարիմ է, ի տարբերություն Թրամփի, միջազգային իրավունքի պահպանմանը, ապա անպայման հայտարարություն կլիներ այն մասին, որ  Ադրբեջանում Թուրքիայի ներկայության հարցը Բաքվի արտոնությունն է, իսկ համաձայնությունը Մոսկվայի և Անկարայի միջև վերաբերում է միայն դիտորդական կենտրոնի ստեղծմանը: Եվ վստահ եղեք, որ ԱՄՆ-ն Բայդենի օրոք կասի իր խոսքը այդ հարցի կապակցությամբ, ինչը կնվազեցնի Մոսկվայի խանդավառությունը:

Մեթյու Բրայզա՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի նախկին համանախագահ, Ադրբեջանում ԱՄՆ-ի նախկին դեսպան

- ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը հետաքրքրված չէր  Հարավային Կովկասով: Նա չուներ ռազմավարություն աշխարհի որևէ տարածաշրջանի վերաբերյալ, բացի առավելագույն ճնշումից Իրանի և Վենեսուելայի վրա: Կարծում եմ, որ նախագահ Բայդենի մոտեցումը Հարավային Կովկասին ավանդական կլինի: Հնարավոր է, որ նա ավելի ակտիվ լինի, քան Բարաք Օբաման: Որովհետև Օբամայի «զրոյացման» քաղաքականության ֆոնին ԱՄՆ-ն ազդեցության ավելի քիչ հնարավորություններ ուներ, քան Մինսկի խմբում իմ համանախագահության ժամանակ կամ նախագահ Ջորջ Բուշ կրտսերի օրոք, երբ ես պետդեպարտամենտի պաշտոնյա էի: Բայդենը ծրագրային և ռազմավարական կողմնորոշման տրամաբանություն ունի, և ես հավատում եմ, որ նա հասկանում է Հարավային Կովկասի ռազմավարական նշանակությունը: Պատերազմը Ղարաբաղում վերջերս է ավարտվել, միաժամանակ Բայդենը հաղթել է ընտրություններում: Եվ Ղարաբաղը նախագահ Բայդենի ու պետքարտուղարի ուշադրության կիզակետում է:

Ես լսել եմ Թուրքիայում, որ Ադրբեջանում լրացուցիչ թուրքական զինված ուժեր են լինելու, և դա փոխում է աշխարհառազմավարական իրականությունը: ՆԱՏՕ-ի երկրորդ բանակը լինելու է Ադրբեջանում, և Ռուսաստանը առարկություն չի անում դրա դեմ: Նման բան նախկինում երբեք չի եղել: Վերջին անգամ թուրքական զորքերը գտնվել են Հարավային Կովկասում 1796 թվականին: Հիմա Թուրքիան ցամաքային տարանցիկ ճանապարհ է ստացել իր տարածքում, ինչպես նաև տարածք, որը Ադրբեջանի կառավարման ներքո է, ինչը աշխարհաքաղաքական մեծ հաջողություն է Թուրքիայի համար: Միաժամանակ ես չեմ հավատում պատերազմի վերսկսմանը, որովհետև Հայաստանը  Լեռնային Ղարաբաղը շրջապատող յոթ շրջաններից նահանջելուց  և Շուշիի անկումից հետո հեռանկարներ չունի: Հայաստանին Ադրբեջանի հետ պատերազմելու հնարավորություններ չեն մնացել: Հայկական բանակը ոչնչացված է, և այդպիսով  համաձայնությունը մնում է ուժի մեջ: Միաժամանակ ես կարող եմ վստահ ասել, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբին այլևս որևէ գործառույթ չի մնացել, և դա մի քանի պատճառներ ունի: Առաջին՝ Ռուսաստանը նոյեմբերի 10-ին համաձայնություն է ստորագրել առանց ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի մասնակցության: Երկրորդ՝ Մինսկի խումբն իր առաքելության մեծ մասը կատարել է 2009 թվականի հունվարին՝ ձևակերպելով կարգավորման սկզբունքները՝ համաձայնեցված Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի և Հայաստանի այն ժամանակվա նախագահ Սերժ Սարգսյանի հետ: Ըստ էության՝ այդ հայեցակարգը, որոշ փոփոխություններով, եռակողմ համաձայնության ձևաչափը դարձավ: Իմ կարծիքով՝ ապագայում կարող են բանակցություններ ընթանալ Լեռնային Ղարաբաղի իրավական կարգավիճակի շուրջ, և եթե այդ բանակցություններն իրոք կայանան, ապա կկայանան Մինսկի խմբի հովանու ներքո:

Թոմաս դը Վաալ – նշանավոր բրիտանացի փորձագետ, Կարնեգի հիմնադրամի հետազոտող, «Սև այգի. Հայաստանը և Ադրբեջանը խաղաղության և պատերազմի միջով» գրքի հեղինակ

- Հարկ է նկատի ունենալ, որ Ռուսաստանն այս անգամ ուրիշ դիրք գրավեց: Չնայած այն հանգամանքին, որ երկար ժամանակ Ռուսաստանը համարվում էր Հայաստանի դաշնակիցը, Մոսկվան կարողացավ ամուր հարաբերություններ պահպանել Բաքվի հետ: Կնշանակի Ռուսաստանն այստեղ կիրառեց  հավասարակշռված դիրք ի տարբերություն հետխորհրդային տարածքում այլ հակամարտությունների: Հայաստանն ու Ադրբեջանը միմյանց հետ երկխոսելու փորձ չունեն: Նրանք կարող էին համաձայնության գալ ուշ խորհրդային շրջանում, սակայն այն ժամանակ տարբեր պատճառներով ազգայնականության վիրուսը շատ ուժեղ էր, չկար ժողովրդավարական մշակույթ, ինչն էլ հանգեցրեց բախման: Երբ չկա գիտակցություն, որ անհրաժեշտ է գնալ փոխզիջումների, միջնորդի համար շատ դժվար է կոմպրոմիս գտնել, ինչ կարգավիճակ էլ որ ունենա: Յուրաքանչյուր հակամարտությունում կողմերը պետք է գիտակցեն պատասխանատվությունը հասարակության առջև և մտածեն վաղվա օրվա մասին: Միշտ այդ հակամարտության հանգուցալուծման առնվազն երեք տարբերակ է եղել: Առաջին՝ ուժային, երբ դե ֆակտո (բայց ոչ վերջնականապես) հարցը լուծվեց 1994 թ. հայկական կողմի հաղթանակով: Երկրորդն այն է, ինչ տեղի ունեցավ 2020 թ. նոյեմբերի 10-ին, երբ Ադրբեջանը տարածքներն առավ իր հսկողության տակ՝ Ռուսաստանի մասնակցությամբ, որը ստիպեց հակամարտող երկու կողմերին խաղաղության գնալ  իր համար շահավետ պայմաններով: Եվ երրորդ տարբերակը՝ ավելի բազմակողմ խաղաղություն՝ԵԱՀԿ-ի աջակցությամբ, որտեղ հաշվի կառնվեին եվրոպական արժեքները,  կհետաքննվեին մարդու իրավունքների խախտումները, կվերականգնվեին հաղորդակցությունները, որտեղ իսկապես հաշտություն կլիներ երկու ժողովուրդների փոխըմբռնման և փոխզիջումների հիման վրա: Այսինքն՝ այն ինչ չենք տեսնում երկրորդ տարբերակում, որն այսօր իրականացվում է տարածաշրջանում Ռուսաստանի դրոշի տակ:

Ադրբեջանի նախագահը շատ ճիշտ էր ընտրել պահը, երբ աշխարհը տարված էր իր հոգսերով: Իհարկե, որոշակի պատասխանատվություն է կրում նաև Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը: Եղել են մի քանի պահեր, երբ նա կարող էր հրադադար կնքել և պահպանել վերահսկվող տարածքների մեծ մասը թե՛ Ղարաբաղում, թե՛ դրանից դուրս: Բայց տարբեր պատճառներով դա չի արվել: Մինչ այդ բախումը պահպանվում էր հավասարակշռությունը, Հայաստանին օգնում էր Ռուսաստանը, իսկ Ադրբեջանին՝ Թուրքիան: Այդ հավասարակշռության հիման վրա խաղաղությունը տարածաշրջանում պահպանվում էր 26 տարի: Հենց որ Թուրքիան սկսեց օգնել նաև ռազմական առումով, հավասարակշռությունը խախտվեց հօգուտ Բաքվի: Հարկ է նկատի առնել, որ Ադրբեջանի և Թուրքիայի միությունը շատ տարօրինակ է:  Այդ պետությունները կարգախոս ունեն. «Երկու երկիր՝ մեկ ազգ»: Սակայն այդ պետությունների ղեկավարները տարբեր են. Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանն ավելի իսլամական տիրակալ է, քան Իլհամ Ալիևը: Երկու առաջնորդներն էլ այնքան էլ չեն վայելում Արևմուտքի վստահությունը, և դա էլ նրանց միավորել է: Միաժամանակ Պուտինին հաջողվեց վերադառնալ Ադրբեջան, իսկ Թուրքիան ամրացավ Անդրկովկասում հարյուր տարի անց Ֆրանսիայի և Անգլիայի պահանջով այնտեղից հեռանալուց հետո: Միակ բանը, որից կարող են դժգոհ լինել Անկարայում, ապա դա բուն Լեռնային Ղարաբաղում իրենց ներկայության մասին պայմանավորվածության բացակայությունն է: Բայց փոխարենը նրանց ազդեցությունը Բաքվում այժմ մեծացել է, ինչը կարող է ապագայում խնդիր դառնալ Ադրբեջանի իշխանությունների համար:

Ի՞նչ եզրակացությունների է հանգում սրանց հիման վրա ռուս փորձագետ  Ստանիսլավ Տարասովը

Արևմուտքում բնավ ոչ բոլորն են ծափահարում Բաքվի հաղթանակը ղարաբաղյան պատերազմում: Պատերազմի շարունակությունը կարող էր հանգեցնել հայերի լիակատար դուրսմղմանը Ղարաբաղից: Ադրբեջանն ուժային միջոցներով շատ բանի հասավ: Ընդ որում, նրան հաջողվեց խուսափել միջազգային հանրության քննադատությունից պատերազմը վերսկսելու համար:  Ավելի հեռուն գնալ՝ քշել հայերին տարածքից, որտեղ ապրում են նրանք և ապրել են դարերով,  նշանակում է մեծ ռիսկի դիմել: Բաքվի համար այժմ գլխավոր ճակատը քաղաքական-դիվանագիտականն է, քանի որ Արևմուտքում ղարաբաղյան հակամարտությունը չեն համարում ավարտված և շատ բան են կապում Անդրկովկասում Բայդենի ապագա քաղաքականության հետ:

Թուրքիան իրոք ամրապնդել է իր դիրքերն Անդրկովկասում, բայց չի դարձել գլխավորը տարածաշրջանում: Հեռանկարում, տեսական մակարդակում կարելի է կանխատեսել, որ ԱՄՆ-ն կսկսի գործել տեղում Թուրքիայի օգնությամբ: Բայց ամերիկացիներն իրենց եվրոպական դաշնակիցների հետ չհայտնվեցին խաղաղարարական ջանքերի առաջնագծում: Համաձայնությունը, որին հաջողվեց հասնել Ռուսաստանին, միակ հնարավորը դարձավ: Այժմ հրատապ է դառնում լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը՝ նկատի ունենալով նախկին «ճանկը». Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը և Լեռնային Ղարաբաղի հայերի ինքնորոշման սկզբունքը:

Առայժմ կրքերը զսպում է ռուսական խաղաղապահների ներկայությունը: Ղարաբաղյան պատերազմի դադարեցման համաձայնությունը նախատեսում է նաև Անկարայի մասնակցությունը իրավիճակի կայունացմանը Լեռնային Ղարաբաղում, բայց միայն որպես դիտորդ հրադադարի կենտրոնում: Ոչ ավելին: Ինչ վերաբերում է Երևանին, ապա նա ցանկանում է բանակցություններ սկսել Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի շուրջ: Նրանց, սակայն, մերժում է Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը, քանի որ դիվանագիտական առումով նրա համար շատ ավելի դժվար կլինի հաղթել, քան մարտի դաշտում: Ստեղծված իրավիճակում խնդիր կարող է առաջանալ այն դեպքում, եթե ակտիվ խաղում ներգրավվի Արևմուտքը և բոլորը ստիպված լինեն ավելի կոշտ դիրք գրավել:

Հ.Գ. Գոբլի, Բրայզայի և Վաալի մեջբերումները՝ ըստ Տարասովի, որոնք քաղվել են YouTube-ից, haqqin.az-ից,  Forbes-ից և «Фонтанка.ру»-ից:

Մանրամասն կարդացեք այստեղ