Լիբերալ աշխարհակարգի անկումը և ԱՄՆ-ի հետաքրքրության կորուստը ծայրամասային տարածաշրջաններում վիթխարի երկարաժամկետ ռազմավարական ինտերվենցիաների նկատմամբ հնարավորություն տվեցին Բաքվին արագ և վճռական հաղթանակ տանելու Ղարաբաղում: Հեղինակը՝ Բիրմինգհեմի համալսարանի պատվավոր գիտաշխատող Գևորգ Օսկանյանը, Հայաստանի և Ադրբեջանի զինված հակամարտությունը դիտարկում է որպես նոր դարաշրջանի առաջին միջպետական պատերազմ:

Միջպետական հարաբերությունների հին համակարգի քայքայումը բարիք դարձավ Ադրբեջանի համար, սակայն խարխլեց Հայաստանի դիրքերը: Ապագան ծածկված է մշուշով:

Մենք ապրում ենք անորոշության դարաշրջանում. Այն կարգը, որ սառը պատերազմի ավարտից հետո որոշում էր միջազգային քաղաքականության հիմնական պարամետրերը, բախվում է աննախադեպ մարտահրավերների: Անցած տարվա կոնֆլիկտը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև կարելի է դիտարկել որպես այս նոր դարաշրջանում առաջին միջպետական պատերազմ, այդ իսկ պատճառով դրա նշանակությունը դուրս է Կովկասի սահմաններից: Ի՞նչ կարող է վերջին ղարաբաղյան պատերազմը պատմել այն երևույթի ճակատագրի մասին, որը միջազգայնագետներն անվանում են «լիբերալ միջազգային կարգ»:

Լիբերալ միջազգային կարգը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ձևավորված միջպետական հարաբերությունների համակարգ է, որը պաշտպանվում էր ամերիկյան հզորությամբ և խոստանում էր ավելի խաղաղ ու կարգավորված աշխարհ՝ հիմնված ժողովրդավարացման, միջազգային իրավունքի և տնտեսական ինտեգրացման վրա: Եվրոպայում, որտեղ տվյալ նորմերն առավել լիակատար են իրացվել, այդ կարգն ընդլայնվում էր ՆԱՏՕ-ի և Եվրոպական միության շնորհիվ: Ստեղծվեցին նաև այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը, Եվրոպայի խորհուրդը և ուրիշներ, որպեսզի լիբերալ ինտերնացիոնալիզմի բարիքները տարածվեն նաև նվազ հաջողակ, այդ ընդլայնվող գոտուց դուրս մնացած պետություններում, ներառյալ Հարավային Կովկասը:

Մինչև 2000-ականների վերջն այդ կարգն անսասան էր թվում: Բայց 2008 թ. համընդհանուր ֆինանսական ճգնաժամը, Իրաքի և Աֆղանստանի պատերազմների հետևանքները, Չինաստանի վերելքը և պոպուլիզմի աճը Արևմուտքում այն կասկածի տակ դրեցին: Խաղաղության ապահովման և լիբերալ արժեքների տարածման միջոցով բարգավաճման խոստումների նկատմամբ վստահությունն արագ ընկավ:

Այն փաստը, որ  հետխորհրդային տարածքում բոլոր «սառեցված» կոնֆլիկտներից  ամենաարյունահեղն ու դաժանը կրկին ակտիվացավ լիբերալ աշխարհակարգի թուլացման խորապատկերում, պատահականություն չէր: Այն նորմերի ու արժեքների նշանակության նվազումը, որոնք նախկինում ցուցադրվում ու ընկալվում էին որպես ինչ-որ ինքնին բնական կամ հասկանալի բան, նշանակալի դեր խաղաց դրա «ապասառեցման» խնդրում:

Անկասկած, լիբերալ միջազգային կարգի դիրքերը Հարավային Կովկասում միշտ էլ համեմատաբար թույլ են եղել: Նույնիսկ Վրաստանի ու Ադրբեջանի դեպքում, որոնց միջև դասավորվել են քիչ թե շատ բարեկամական հարաբերություններ տարածաշրջանում, էներգետիկ համագործակցությունը և ներդրումների հոսքերը չվերաճեցին առավել ինստիտուցիոնալ երկկողմ ինտեգրացիայի:

Ավելին, տարածաշրջանի երեք պետությունները, ինքնաբուխ և շատ տարբեր աստիճանի, նախընտրեցին համագործակցել լիբերալ հանրային բարիքների հիմնական «մատակարարների»՝ ՆԱՏՕ-ի և ԵՄ-ի հետ: Մահացու թշնամանքը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև զսպվում էր ոչ թե միջազգային իրավունքին հարիր լիբերալ նորմերի նկատմամբ ձեռք բերված հարգանքով, այլ հիմնականում հավասարակշռությամբ՝ ապահովված Ռուսաստանի կողմից, որը հաճույքով զենք էր մատակարարում երկու կողմերին էլ:

Այժմ հստակ ըմբռնում կա, թե ինչը խախտեց այդ հավասարակշռությունը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև: Հայաստանի ղեկավարությունն էապես, իր համար ճակատագրական հետևանքներով, թերագնահատեց իր հնարավորությունների և Ադրբեջանի հնարավորությունների տարբերությունը և սկսեց վճռական արտաքին քաղաքականություն վարել, ինչը չէր կարող թույլ տալ իրեն: Հայաստանը նաև ճիշտ չգնահատեց կոնֆլիկտին միջամտելու թե՛Ռուսաստանի, թե՛ Արևմուտքի պատրաստականությունն ու ունակությունը, նաև  հանկարծակիի եկավ տարածաշրջանի քաղաքականության փոփոխությունից, ներառյալ, առաջին հերթին, Թուրքիայի շատ ավելի զավթողական արտաքին քաղաքականությունը: Հանրագումարում այդ բոլոր գործոնները Բաքվին պատերազմ սկսելու և վճռական հաղթանակ տանելու հնարավորություն տվեցին:

Բայց վերը բերված բանաձևում բացակայում է մի տարր, այն, թե ինչպես լիբերալ միջազգային կարգի անկումը հնարավոր դարձրեց այս ամենը:

Պատկերացրեք, թե որքան է փոխվել պատկերը վերջին 10 տարում:

2010 թ. Միացյալ Նահանգները դեռ ուժ էր Հարավային Կովկասում, որի հետ հարկ էր հաշվի նստել: Նա Վրաստանի անդամությանն էր հասնում ՆԱՏՕ-ում, առաջ էր տանում այն ծրագրերը, որոնցով էներգետիկ միջանցքներ էին բացվում Ադրբեջանի և Եվրոպայի միջև՝ շրջանցելով Ռուսաստանը,  ակտիվորեն մասնակցում էր ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի աշխատանքներին՝ լինելով հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտի կարգավորման միջնորդ: Վերջին շրջանում Եվրամիության  ստեղծած Արևելյան գործընկերության մեջ՝ կառուցված լիբերալ նորմատիվ բազայի հիման վրա, տարածաշրջանի բոլոր երեք մայրաքաղաքներում տեսնում էին զարգացման այնքան ցանկալի կարճ ուղին: Բացի այդ, Միացյալ Նահանգները և նվազ չափով եվրոպացիներն այն ժամանակ ի վիճակի էին համոզելու Թուրքիային՝ ԵՄ անդամության թեկնածուին, շարունակել «ֆուտբոլային դիվանագիտությունը» Երևանի հետ, քանի որ նա այն ժամանակ կարծում էր, որ իր անվտանգության հարցը կապված է ՆԱՏՕ-ի հետ և անբաժանելի է այդ բլոկից: Տարածաշրջանի պետությունները ստիպված էին ընտրելու արտաքին քաղաքականության վեկտորն այն իրավիճակում, որը պայմանավորված էր Ռուսաստանի և Արևմուտքի (լայն առումով) միջև:

Այն ժամանակից անցել է տասը տարի, և իրավիճակը փոխվել է անճանաչելիության չափ: Միացյալ Նահանգները կորցրել է հետաքրքրությունը ծայրամասային տարածաշրջաններում վիթխարի երկարաժամկետ ռազմավարական ինտերվենցիաների նկատմամբ և մեծ հաշվով արտաքին քաղաքականության մեջ հրաժարվել է «արժեքներին» նվիրվածություն ցուցադրելուց: ԱՄՆ-ն գրեթե որևէ դեր չխաղաց երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմի հետ կապված բանակցություններում: Արևելյան գործընկերությունը վերածվել է հախուռն պայմանավորվածությունների սերիայի նախկին խորհրդային հանրապետությունների հետ, որոնք այժմ արդեն շատ ավելի քիչ են հակված ընդունելու միակողմ պարտադրված արդիականացման փաթեթները և ընտրում են միայն այն նախաձեռնությունները, որոնք ձեռնտու են իրենց:

Ղարաբաղյան կոնֆլիկտի ժամանակ՝ միջազգային մարդասիրական իրավունքի խոշորամասշտաբ խախտումներով, Բրյուսելի արձագանքը հանգեց «մտահոգություն» անարդյունավետ արտահայտությանը: ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի ազդեցության անկումը հնարավորություն տվեց միջակ պետությանը՝ Թուրքիային, ընտրելու սեփական, համառ արտաքին քաղաքական ուղին և հարևան տարածաշրջաններում գտնվող արբանյակներին ինքնուրույն ներկայացնելու «ծառայությունների սպեկտրը»:

Փոքր և ճկուն քաղաքականություն վարող, մի քանի ճակատներով խաղալու ունակ երկրների համար, որպիսին Ադրբեջանն է, դեպքերի նման զարգացումը շնորհ էր: Մասնավորապես Թուրքիայի փոխակերպումը ինքնուրույն խաղացողի Բաքվին լծակներ տվեց Ռուսաստանի դեմ: Փոքր, տարբերակների ավելի սահմանափակ ընտրություն ունեցող երկրների համար, որպիսին Հայաստանն է, այդ դեպքերը աղետալի դարձան: Վաղուց ստեղծված իրավիճակի հետևանքով, երբ Մոսկվան ազդում է Երևանի արտաքին քաղաքականության մշակման և անվտանգության քաղաքականության վրա (ինչը մեծապես բացատրվում է Թուրքիայի նկատմամբ վերջինիս անվստահությամբ՝  խոր արմատավորված պատմականորեն), Հայաստանը, պարզվեց, շատ ավելի քիչ էր պատրաստված աշխարհի արագ և անկանկախետեսելի փոփոխություններին, որտեղ խուսանավելը անցյալի պարզ, երկանդամ տարրերի միջև (Արևելք կամ Արևմուտք, ժողովրդավարություն կամ ավտորիտարիզմ) արդեն բավարար չէր:

Ինչ-որ անցողիկ երևո՞ւյթ, թե՞ նոր բնականոնություն

Վերը նկարագրվածի հետևանքները Հարավային Կովկասի սահմաններից շատ հեռուն են գնում: ԱՄՆ-ում հարցն այն է, թե նոր վարչակազմը, որը, ըստ ամենայնի, շատ ավելի է հավատարիմ լիբերալ միջազգային կարգի սկզբունքներին, ինչքանով կկարողանա վերացնել այն վնասները, որ հասցվել են ինստիտուցիոնալ և նորմատիվ սահմանափակումներին, որոնք մի ժամանակ տարածաշրջանային և արտատարածաշրջանային խաղացողները, ընդ որում, ոչ միայն Հարավային Կովկասում, համարում էին ինքնին հասկանալի ու բնական:

Տեղի կունենա՞ արդյոք առաջիկա տարիներին վերադարձ այն կաղապարներին, որոնք գոյություն ունեին մինչև Թրամփը, թե՞ կձևավորվի նոր, ավելի զուսպ և նվազ զավթողական արտաքին քաղաքականություն: Թրամփի շրջանը անցողի՞կ էր, պարզապես միջանկյալ դիպվա՞ծ, թե՞ այն   վեր հանեց ինչ-որ ավելի խոր, կառուցվածքային բան:

Ամեն դեպքում այն հարցը, թե կկարողանա արդյոք նոր թիմը Վաշինգտոնում հաջողությամբ դիմակայել լիբերալ միջազգային կարգին նետված մարտահրավերներին (եթե այո, ապա ինչպես), նշանակություն կունենա Ամերիկայի սահմաններից շատ ավելի հեռու եզերքներում:

Այն նշանակություն կունենա վերազգային ինստիտուտների համար, ինչպիսին է  Եվրամիությունը, որ կառուցված է լիբերալ սկզբունքներով և մինչ օրս ցույց է տալիս ավելի կոպիտ քաղաքական-ուժային գործիքները կիրառելու անկարողություն (դրանց կիրառումն առայժմ զգալի չափով փոխանցված է ԱՄՆ-ին  ՆԱՏՕ-ի միջոցով), որոնք անհրաժեշտ են այս ավելի ոչ լիբերալ ժամանակներում: Դա նշանակություն կունենա նաև միջակ՝ Թուրքիայի նման տերությունների համար հեգեմոնների թուլացման դարաշրջանում սեփական քաղաքական ինքնավարության  սահմաններն ընդլայնելու կարողության տեսանկյունից:

Այն նշանակություն կունենա նաև փոքր պետությունների համար, ինչպիսիք են Հայաստանը, Վրաստանը և Ադրբեջանը, արտաքին քաղաքականության ոլորտում սահմանելով նրանց համար մատչելի տարբերակները, քանի որ ՆԱՏՕ-ի ընդլայնումը, լիբերալ արժեքների կենսունակությունը և Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ պաշտոնական բանակցությունները հարցականի տակ են դրվել:

Մենք ականատես ենք հնին վերադառնալու ջանքերի՞ն (վերջին ճիգերով), նորին ավելի պրագմատիկ հարմարվելո՞ւն, թե ինչ-որ  միջին երևույթի: Արդյունքը մեծ նշանակություն կունենա առանց այդ էլ բարդ տարածաշրջաններում, ինչպիսին Հարավային Կովկասն է:

Բնագիրը՝ What the Second Karabakh War tells us about the liberal international order