Վարչապետի աթոռապահին լսելն ու նրա խոսքերը քննարկելը հայտնի գրիչի պատմությունից հետո դարձավ լրիվ անհեթեթ ու անհարկի զբաղմունք, քանի որ շատ դժվար է անբարոյական, բանականությունից զուրկ, գռեհիկ, լպիրշ, ոտքից գլուխ սուտ խոսքին հակադարձել՝ մնալով պատշաճության ու տրամաբանության դաշտում: Շատերն այդպես էլ անում էին, ուղղակի չէին լսում և չէին արձագանքում:
Բայց պատերազմից հետո չի ստացվում, պատերազմը ցույց տվեց հակառակը. պետք է շատ ուշադիր լինել նրա խոսքերին և ականջին օղ անել դրանք, քանի որ հանպատրաստից խոսքում, բարձր ամբիոնից կամ ամբոխին հիպնոսացնելիս, մանավանդ անհավասարակշիռ թե անսթափ վիճակում, որին հաճախ ենք ականատես լինում, հաճախ մատնվում է ինքնամոռացության, ավելի ճիշտ՝ մատնում է ինքն իրեն, բերնից սպրդում է ճշմարտությունը, այսինքն այն, ինչ կա իր մտքում: Ու անպայման վերջակետից առաջ ազդարարում է՝ և վերջ:
«Կա՛մ Հայաստանի վարչապետը ես կլինեմ, կա՛մ Հայաստանը վարչապետ չի ունենա» արտահայտության մասին շատ է գրվել ու խոսվել: Բայց երեք տարի պահանջվեց հասկանալու համար, որ այն, ինչ ենթադրում էինք ու միաժամանակ մտքներիցս քշում՝ համարելով անհավանական, ցավալի ճշմարտություն էր: Իր վարչապետ լինելու գինը Հայաստանն էր, իր իշխանությունը և Հայաստանի գոյությունը նրա համար նույն կշեռքի վրա են, որում իշխանության նժարն անհամեմատ ավելի ծանր է, և այդ ծանրությունը պայմանավորված է չափազանց ճղճիմ հանգամանքով՝ զուտ դրամական շահույթով: Եվ վերջ:
Պատերազմի առաջին օրերին նա իր ուսապարկերի լսարանի առջև հայտարարեց. «Եկեք պայմանավորվենք, որ եթե պարտվենք էլ, մեզ պարտված չհամարենք»: Հենց այդ ժամանակ պետք է հասկանայինք, որ պատերազմն արդեն շատ վաղուց տանուլ է տված «բանավոր պայմանավորվածություններում», բայց ընդամենը շփոթված հարց էինք տալիս, թե այս ի՞նչ է խոսում: Իսկ դավադրության տակից դուրս գալու համար հարկ էր զոհասեղանին դնել հազարավոր կյանքեր, ամեն օր ժողովրդին մոլորեցնել ռազմաճակատի մասին սուտ լուրերով և փակել լրատվամիջոցների բերանը, որպեսզի նախատեսված սցենարը մինչև վերջ հաջողությամբ իրականացվեր, դրանից հետո էլ հերթական ստերով մեղքը գցել ուրիշների վրա: Արե՞ց: Եվ ի՞նչ է պարզվում հիմա՝ ըստ նրա և իր ուսապարկ ստահակների. պատերազմը մենք ենք պարտվել, ոչ իրենք, մենք՝ զինվորները, կամավորները, հրամանատարները, նախկինները, ընդդիմադիրները, ով ասես, բայց ոչ իրենք և մանավանդ գերագույն գլխավոր հրամանատար կարգվածը:
Օրերս նա երկու կարևոր ուղերձներ հղեց անհետ կորածների և գերիների ծնողների հետ հանդիպման ժամանակ: «Դուք վստա՞հ եք, որ թուրքը Երևանում չի հայտնվելու» և «Ձեր երեխաներին դիահերձարաններում փնտրեք»: Ի՞նչ էր սա նշանակում, ի՞նչ ենթատեքստ կար: Քանի ինքը կա, եթե շարունակենք բողոքել, պահանջել, ընդվզել, իրեն սատարելու կգան թուրքերը հերթական նախապատրաստված պատերազմով, և այսուհետև էլ հայաստանցիներն իրենց երեխաներին միշտ դիահերձարաններում են գտնելու, պլյուս-մինուս հարյուրներով թե հազարներով, ոչ մի նշանակություն չունի: Ընդամենը երկու-երեք օր անց Ալիևը հայտարարեց, որ Երևանն էլ, Սևանն էլ, Զանգեզուրն էլ իրենց պապական հողերն են ու անպայման վերադարձնելու են: Եվ վերջ:
Բայց շատ ավելի կարևոր են նրա հաստատական խոսքերը ներկայի և ապագայի կամ իր դավանած սկզբունքների մասին: Այդ դեպքում այն ինչ ասում է, պետք է ճիշտ հակառակը հասկանալ:
Նա շարունակ խոսում էր ինքնիշխանությունից, իբր ամեն ինչ անում է և իր արտաքին հարաբերությունները կառուցում է ինքնիշխանության դիրքերից: Երեք տարի, ծանր պարտություն և հազարավոր զոհեր պահանջվեցին հասկանալու համար, որ նրա համար ինքնիշխանությունն իր իշխանությունն է հայության վրա, ոչ թե երկրի ինքնուրույն իշխանությունը, որը պատրաստ է զիջել հանուն իր իշխանության: Արե՞ց: Եվ վերջ:
Հիշո՞ւմ եք՝ «Արցախը Հայաստան է և վերջ»: Մի՞թե այսքան ծանր գնով պետք է հասկանայինք, որ դա նշանակում էր՝ Արցախն այլևս Հայաստան չի լինելու: Եվ վերջ: Կարելի է սրան հակադարձել, թե սա դեռ վերջը չէ, թե Արցախի կարգավիճակը դեռ որոշված չէ և այլն: Միևնույն է, ինքնախաբեություն է, քանի դեռ նա աթոռին է և հավակնում է մնալ ևս 5 տարի: Որևէ մեկը կասկածո՞ւմ է, որ նրա իշխանության շարունակությունը նշանակում է և՛ Արցախի, և՛ բուն Հայաստանի վերջը: Ապացո՞ւյցը: Արցախը Հայաստան հռչակող անձը, ժամանակին շոյելով համայն հայության ականջները և ազդանշան ուղարկելով թշնամիներին պատերազմն սկսելու պահի հասունացման մասին, ընդամենը մի տարի անց բարձր ամբիոնից հայտարարեց, որ Շուշին՝ Արցախի մարգարիտը, ընդամենը դժգույն, դժբախտ քաղաք էր և երբեք էլ հայկական չի եղել, այլ՝ 90 տոկոսով ադրբեջանական:
Ճիշտ 44 օր, նույնիսկ կապիտուլյացիայի հայտարարությունը ստորագրելուց մի քանի ժամ առաջ պաշտոնական տեղեկատուն թմբկահարում էր, թե հաղթելու ենք, հաղթում ենք: Հաղթանակն իհարկե եղավ, բայց ոչ մերը, թշնամունը: Եվ հիմա մնում է միայն հասկանալ, թե առաջին դեմքի հոգնակի դերանուն գործածելով ինչ նկատի ունի այս իշխանությունը, այդ ենթադրյալ «մենք»-ը ովքե՞ր էին:
Երեկ էլ նույն բարձր ամբիոնից, ծափահարությունների արժանանալով, հայտարարեց, որ Արցախն ու Հայաստանն ունեն ապագա: Իհարկե, Հայստանն էլ, Արցախն էլ ունեն ապագա, բայց մեծ հարց է, թե ինչ ապագա, այնպես ինչպես հաղթո՞ւմ էինք: Գուցե Հայաստանի այն հատվածի ապագա՞ն, որ այժմ ոչ պաշտոնապես, պատմագիտական աշխատություններում Պատմական Հայաստան է կոչվում, իսկ պաշտոնապես Թուրքիայի կամ Ադրբեջանի Հանրապետություն:
Քանի դեռ այս պատուհասը Հայաստանի իշխանության ղեկին է, թե՛ Հայաստանը, թե՛ Արցախը մի ապագա ունեն՝ անհետանալու աշխարհի քաղաքական թատերաբեմից: Սա հասկացել են գրեթե բոլորը: Գրեթե, քանի որ նա հենարան ունի՝ իրեն սպասարկող իրավապահ մարմինները, մեր հարկերի շնորհիվ կլորիկ գումարներ վաստակող պաշտոնյաները, օտարների գրանտներով սնվող և նրանց շահերն առաջ տանող կազմակերպությունները, ԼԳԲՏ համայնքը, այն ամբոխը, որի արյունը դեռ չի մաքրվել «նախկինների թալանի» թմրանյութից և այն քաղաքական ուժերը, որոնք զատվեցին Հայրենիքի փրկության շարժումից և նետվեցին այդ պատուհասի սարքած արտահերթ ընտրությունների խաղի, ավելի ճիշտ՝ ծուղակի մեջ: Հասկացել է երկրի բնակչության ողջ մտածող հատվածը և գրեթե ամեն օր հուսահատ նետվում է փողոց ու հանդիպում ոստիկանների վահաններին ու բիրտ ուժին: Ուրեմն ի՞նչ, և վե՞րջ:
