Բացառիկ իրավիճակ է ստեղծվել Լեռնային Ղարաբաղի շուրջը: Երևանը վստահեցնում է, որ պատերազմը բնավ չի փոխել կոնֆլիկտի բնույթը, դրա լուծումն ապագայում է, «պարզապես» փոքրացել է անկախ Արցախի Հանրապետության տարածքը: Բաքուն համարում է, որ Հայաստանը հանձնվել է, իր երկրի տարածքային ամբողջականությունը  վերականգնվել է, «պարզապես» Ադրբեջանի պատմա-աշխարհագրական Ղարաբաղի մարզի մի մասը ժամանակավորապես վստահված է խաղաղապահներին: Այսպիսով եթե ոչ նոր պատերազմը, ապա նոր ճգնաժամն անխուսափելի է:

Իրավիճակի սրացման հավանականությունը մեծացնում է երկու պետությունների աշխարհառազմավարական տարբերությունը: Հարկ է խոստովանել, որ վերջին գրեթե 30 տարվա ընթացքում Ադրբեջանին հաջողվել է հավասարակշռված արտաքին քաղաքականություն վարել, ոչ ամեն ինչով հաճելի, բայց հասկանալի ավելի խոշոր խաղացողներին: Պարզ ասած, այդ խաղացողները ստիպված են հաշվի նստել այդ պետության շահերի հետ հանուն նրա, ինչ ունեն և հանուն նրա, ինչի հույսն ունեն ապագայում: Կարելի է ավելի կոպիտ ասել. ոչ այնքան այդ խաղացողներն են օգտագործում Ադրբեջանին, որքան Ադրբեջանն է օգտագործում նրանց: Հարաբերականորեն քաղաքավարի, բայց հաստատակամ մերժելով արևմտյան ինստիտուտների՝ երկիրը «բարեփոխումների գազարին» նստեցնելու փորձերը (այժմ) և  «հանուն եվրոատլանտյան միավորման»  (ինչ-որ ժամանակ ապագայում):

Հազվադեպ են դրական արդյունքներով ավարտվում նաև ԵԱՏՄ-ի հետ մերձենալու առաջարկությունները: Բաքվին, որպես կանոն, հաջողվում է երկկողմ հարաբերությունների շրջանակներում հասնել այն օգուտներին, որոնք ի սկզբանե մատուցվում էին որպես հնարավոր միայն բազմակողմ ինտեգրացիոն կառույցների շրջանակներում: Այսինքն՝ այստեղ նույնպես գործում է նույն ուղերձը. «Գնահատեք մեր բարի վերաբերմունքը ոչ ավելի, բայց և ոչ պակաս, քան մենք ենք գնահատում ձերը»: Զարմանալի է, բայց Ռուսաստանն Արևմուտքի հետ հարաբերություններում սկսել է շեշտադրել այդպիսի մոտեցումը միայն վերջին ամիսներին, երբ որոշ «Տաբակ պետությունների» [Պուտինի համեմատությունն է Քիփլինգի հեքիաթի Տաբակ շնագայլի հետ- խմբ.] վարքագիծն անտանելի դարձավ: Իսկ Բաքուն աստիճանաբար է ընտելացրել դրան իր գործընկերներին: Այդ իսկ պատճառով նրա գործողություններն ընկալվում են առանց հիստերիայի, եթե անգամ Ադրբեջանը թույլ է տալիս իրեն բացահայտ կոպտություն, «սխալներ, որոնք հանցագործությունից էլ վատ են»:

Այո, տակտիկական մակարդակում և այն հարցում, ինչն առնչվում է ղարաբաղյան փաթեթին, Բաքուն առնվազն երկու լուրջ սխալ է թույլ տվել: Հաղթանակի երանությունը չար ծառայություն է մատուցել նրան: Իլհամ Ալիևն արդեն երեք անգամ վիրավորել է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներին: Առաջին անգամ, մարտական գործողությունների ավարտից մի ամիս անց, նա դա արեց առերես և հրապարակայնորեն՝ համաձայնելով ընդունել նրանց, բայց հանդիպման ընթացքում հայտարարելով ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի ներկայացուցիչներ Էնդրու Շեֆերին և Ստեֆան Վիսկոնտիին, նաև ԵԱՀԿ նախագահի անձնական ներկայացուցիչ Անջեյ Կասպրշիկին.

«Ձեր ժամանումը ձեր գաղափարն է եղել: Ես կարող եմ դա ասել ևս մեկ անգամ տեսախցիկների առջև: Ես չեն հրավիրել Մինսկի խմբին: Բայց երբ ինձ տեղեկացրին, որ Մինսկի խումբը ցանկանում է գալ, ես դեմ չէի: Եթե ուզում եք ասել տեսախցիկների առջև, ասացեք: Եթե ոչ, կխնդրեմ հեռանալ: Լսում եմ ձեզ»:

Ռուսաստանի համանախագահ Իգոր Պոպովը ներկա չէր: Նրա փոխարեն և կարծես կողքից տեղի ունեցողին հետևում էր ՌԴ դեսպանը Բաքվում՝ Միխայիլ Բոչարնիկովը, իսկ Ալիևն ավելացրեց, որ «կարգավորումը» ոչ թե Մինսկի խմբի, այլ Ադրբեջանի և Ռուսաստանի ավանդն է:

Բայց արևմտյան դիվանագիտությունը գիտի, թե ինչ ջերմաստիճանով մատուցել այն ուտեստը, որի անունն է «վրեժ»: Կրկնենք, նման վարքագիծը  МГИМО-ի շրջանավարտի սխալն էր: ԵԱՀԿ առաքելությունը գործում է ՄԱԿ-ի հովանու ներքո, և նրա խնդիրն է կոնֆլիկտի կարգավորումը, ներառյալ՝ Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի սահմանումը: Բաքուն կարող էր հույսը դնել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի պառակտման վրա, բայց այդ հույսը չարդարացավ: Ջոզեֆ Բայդենը և Էմանուել Մակրոնը, իրար հերթ չտալով, սեր են խոստովանում Հայաստանին և փորձում են հետ բերել անցած տարվա աշնանը կորցրած դիրքերը: Մոսկվան ոչ միայն խանդի տեսարաններ չի սարքում, այլև զգուշորեն խրախուսում է նրանց: Սերգեյ Լավրովն առօրեական ոճով, որպես ինքնին հասկանալի բան, ասում է, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը շարունակում է իր գործունեությունը, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի որոշումը ապագայի գործ է: Վերջին հաշվով, ո՛չ այն հանդիպման ժամանակ, ո՛չ հետագայում ինքը՝ Ալիևը, չի հայտարարել ԵԱՀԿ ՄԽ կազմից դուրս գալու մասին (ինչը կարգելափակեր նրա աշխատանքը): Ռուսաստանը պարտավոր չէ Հռոմի պապից ավելի սուրբ լինել:

Եվ այդ ամենը կարելի էր հեշտ կանխատեսել: 2025 թվականին որոշվելու է Լեռնային Ղարաբաղում ռուսական խաղաղապահների մանդատի երկարաձգման հարցը: Մինսկի ձևաչափը վերացնելու դեպքում Մոսկվան կմնար մեն-մենակ Բաքվին և Անկարային դեմ հանդիման, ուղիղ ասենք, Ադրբեջանում իր ռազմաբազան և հակամարտող կողմերի վրա ազդեցության մյուս լծակները  պահպանելու հարցում:

Ոչ, եթե 2025-ին Բաքուն որոշի վերջ դնել ԼՂ հարցին և հայտարարի միայն, որ հավանաբար չի երկարացնի խաղաղապահների մասին համաձայնությունը, և եթե Վաշինգտոնն ու Փարիզը ցանկանան ինչ-որ կերպ «վերականգնել հեղինակությունը» Հայաստանի առջև, հենց նրանք ստիպված կլինեն ամրապնդել հայտարարություններն առավել կարևոր նախաձեռնություններով: Ընդհուպ մինչև Լեռնային Ղարաբաղը ճանաչելու նախաձեռնությունները: Ռուսաստանի համար  «ցամաքում» աշխատանքն էլ արդեն քիչ  չէ:

Բաքուն իր տարածքում արտասահմանյան   զորքի խնդիրը «տաք»  է պահում և թույլ է տալիս  անմեղսագիտակ հայրենասեր ընդդիմադիրներին պարբերաբար բողոքի ցույցեր անել:  Կրեմլը նույնպես պատրաստվում է ապագա սրացմանը: Մասնավորապես՝ սառեցնելով անցյալ տարվա նոյեմբերի 9-ին  ռուսական МИ-24 ուղղաթիռի կործանման և դրա անձնակազմի զոհվելու թեման: Կասկած չունենաք, որ անհրաժեշտ պահին Ռուսաստանը կկարողանա տիեզերական նշանակություն հաղորդել այն փաստին, որ այդ հանցագործության համար Ադրբեջանում մինչև հիմա ոչ ոք չի պատժվել: Ծանրագույն արտաքին քաղաքական հետևանքներով: «Պոմիդորներով չեք պրծնի»:

Հիպոթեզը հիպոթեզի հիման վրա անշնորհակալ գործ է, բայց ինը մեկի դեմ. Ո՛չ Արևմուտքը, ո՛չ Ադրբեջանը չեն դիմի ծայրահող միջոցների, և կողմերը համաձայնության կգան, որ հարցը թողնեն հերթական հինգ տարվան: Իսկ հետո ևս հինգ տարով: Ռուսաստանին իր բազայի մասին համաձայնության երկարացումը հերթական հինգ տարով միանգամայն ձեռնտու է: Ռուսաստանը կարողանում է սպասել: Ամրանալով  նորանոր դիրքերի վրա (տե՛ս «Где остановится Путин после Белоруссии и Украины?» ): Ցանկալի է ասել, որ արևմտյան գործընկերների նման վարքագիծը վերջականապես կտապալի իրենց ազդեցությունը հայ հասարակության վրա, բայց դա չափից ավելի լավատեսական կլինի (այդ մասին ստորև):

Երկրորդ սխալն անմիջականորեն կապված է առաջինի հետ: Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի որոշման առանցքային չափանիշը մեկ անգամ չէ, որ ասվել է թե՛ մինչ և թե՛, որ շատ կարևոր է, 44-օրյա պատերազմից հետո: Դա կողմերի հաշտեցումն է: Եթե դա ձեռք բերվի, ապա որպես վերջնական կարգավիճակ Բաքուն կարող է պնդել ինքնավարությունը: Եթե հաշտություն չլինի, ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը կարող է երաշխավորել Լեռնային Ղարաբաղի անկախության ճանաչումը (Կոսովոյի հանձնարարականների նմանությամբ, որտեղ երկրամասի համակեցությունը Սերբիայի կազմում Արևմուտքն անհնարին համարեց): Բաքվի հայտարարությունն այն մասին, որ հայերը կստանան «հավասար իրավունքներ Ադրբեջանի մյուս քաղաքացիների հետ» բավարար չեն: Այս դեպքում ԵԱՀԿ-ն իրավունք ունի պահանջել, որ կատարվեն Վենետիկյան հանձնաժողովի Էթնիկ փորամասնությունների իրավունքների մասին հանձնարարականները (դպրոցներում և բուհերում մայրենի լեզվով ուսուցումը, նույնը ԶԼՄ-ներում և պետական մարմիններում և այլն): Լեռնային Ղարաբաղի նման ինքնավարությունը Ադրբեջանը կտրականապես մերժում է: Ավելին, Բաքուն նույնիսկ ձևական փորձեր չարեց հայ փախստականներին Շուշի և Հադրութ վերադարձնելու համար: Հասկանալի է, որ վերադառնալ ցանկացողներ չեն լինի: Հարցն այն է,  թե Բաքուն վերադարձնելու «ցանկություն» ցուցաբերո՞ւմ է «ազգությամբ հայ իր քաղաքացիներին»:

Այնինչ 44-օրյա պատերազմի պարտությունը ինչ-որ առումով մեծացնում է Լեռնային Ղարաբաղի անկախության ճանաչման հնարավորությւունները: Առաջին պատերազմի ավարտից հետո անցած տասնամյակների ընթացքում կարգավորման բանակցություններին խանգարում էր երկու «գայթակղության քար»: Ամենակարևորը՝ այս կամ այն սխեմայով վերադարձն Ադրբեջանին ԼՂԻՄ-ի շրջակա յոթ շրջանները, որոնք նախկին Ադրբեջանական ՍՍՀ-ին էին պատկանում: Երկրորդ «քարի» մասին հիշում էին դեպքից դեպք. բուն ԼՂԻՄ-ից ադրբեջանցի փախստականների ճակատագիրը, որտեղ ադրբեջանցիները կոնֆլիկտի սկզբին կազմում էին գրեթե բնակչության մեկ քառորդը  (ԼՂԻՄ-ի կազմավորման պահին՝ սոսկ 10 տոկոսը, բայց այս փաստարկն  արդեն «պատմական» շարքից է):

44-օրյա պատերազմը վերացրեց այդ «բեռները»: Ադրբեջանը վերադարձրեց ոչ միայն ԼՂԻՄ-ը շրջապատող յոթ շրջանները, այլև նրա տարածքի ավելի քան մեկ քառորդը մեծությամբ երկրորդ քաղաք Շուշիի հետ միասին: Ադրբեջանցի փախստականների վերադարձը նախկին ԼՂԻՄ-ի տարածք նույնպես լուծված է: Սերգեյ Լավրովը մի առիթով անդրադարձել է այդ թեմային՝ ափսոսելով, որ Հայաստանը պատերազմի հետևանքով կորցրեց այն յոթ շրջանները «և անգամ ավելին», որոնք կարող էր զիջել խաղաղությամբ՝ ստանալով առավելություններ ԼՂ-ի կարգավիճակի հարցում, իսկ հիմա այդ հարցը , ավաղ, մի կողմ է դրված: Այսպիսով ԼՂ-ի կարգավիճակի հարցը մնացել է մաքուր վիճակում և ենթարկա է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի գրչի մի հարվածին: Բարդություններից մնացել է միայն անկախության հավակնորդի (տվյալ դեպքում Լեռնային Ղարաբաղի) կապը որևէ երրորդ երկրի հետ (տվյալ դեպքում Հայաստանի հետ), բայց Լաչինի միջանցքն արդեն լավ թե վատ լուծում է այդ խնդիրը: Ահա թե ինչի մասին պետք է մտածի Բաքուն առաջին հերթին: Տոնն ավարտվել է:

Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մասին ավելի հեշտ է գրել: Այն պարզապես չկա: Կան «երկարաժամկետ» տարուբերումները «եվրոպական ապագայի» մասին միֆոլոգեմների և Ռուսաստանի հետ միություն թելադրող խիստ ռազմական ու տնտեսական անհրաժեշտության միջև: Եվ կա «կարճաժամկետ» հակազդող արձագանքն արդեն տեղի ունեցած իրադարձություններին: Միջնաժամկետ մարտահրավերների ոչ մի գնահատում չես գտնի, այդ միապաղաղ աշխատանքը Հայաստանում ոչ ոքի հետաքրքիր չէ: Ինչը շատ լավ ցույց է տալիս Սերժ Սարգսյանի հայտարարությունը 2016 թվականի կարճատև պատերազմից հետո (երբ հնչեց առաջին զանգը): «Կորցրել ենք 400 հեկտար, ավելին կվերադարձնենք»: Կամ Նիկոլ Փաշինյանի հայտարարությունը 2018-ին, պատերազմից երկու տարի առաջ, երբ նա առաջարկեց Ռուսաստանին «ընտելանալ նոր իրողություններին»: Ռուսաստանն ամեն ինչին է ընտելացած:

Եվ ամեն ինչ հաշվի է առնում: Ներառյալ այն, որ պատերազմից հետո կես տարի անց էլ  հայկական և ԼՂՀ-ի ԶԼՄ-ների մեծ մասը և «մտածող դասն» ընդհանրապես կերակրվում են Պետդեպարտամենտի և Ջորջ Սորոսի հիմնադրամներից: Մի քանիսը դեմ չէին լինի «փոխել կառամատույցը», բայց Կրեմլն այդ ակնարկներն անտեսում է. Ռուսաստանն էլ բանուգործ չունի՞, որ ԱՄՆ-ի հետ «աճուրդի մրցավազքի» մեջ մտնի: Ուստի հայ հասարակայնությունը ստակեղեք արցունքներ է թափում այն կապակցությամբ, որ  ԱՄՆ-ն վերջապես ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմում, ծայրահեղ դեպքում լրահոսը  զբաղեցնում է  նույն այդ ցեղասպանության ճանաչումը հերթական իտալական կամ ավստրիական քաղաքապետարանի կողմից:

Պատերազմը, ավելի ստույգ՝ կռվող ժողովուրդների «խորքային զգացմունքների» արտանետումը ցույց տվեց, ի թիվս այլոց, նաև իրենց հավաքական ռուսատյացության խորքային առիթները: Հենց առիթները, քանի որ իրենց մատնանշած «պատճառները» միանգամից քանդվում են: Ռուսաստանն արել է ամենը, ինչ կարողացել է, որպեսզի դադարեցնի մարտերը: Հետագա հաջողության ճանապարհին ցցված են ոչ միայն աշխարհաքաղաքական խոչընդոտներ, որոնք լավ թե վատ հասկացել ենք, այլև հոգեկարտվածքի՝ հիմնված «պատմական փորձի» վրա: Պաշտոնապես  ո՛չ Բաքուն, ո՛չ Երևանը չեն խրախուսում իրենց «պատմական դառնությունները» ժամանակակից Ռուսաստանի և ռուսների վրա տարածելը: Խոսքը սովորաբար «ցարական Ռուսաստանի», «Խորհրդային Միության», «վերակառուցման իշխանության» քաղաքականության մասին է, բայց գեղջկական խորամանկությունների ռուսատյաց բնույթը չափից ավելի ակնառու է:

Վերը նշեցինք, որ վերջին ամիսներին Ռուսաստանը ցույց տվեց, ինպես հիմա ընդունված է ասել, որ պատրաստ է «ստիպել վճարել» արևմտյան խորհրդարանականներին, հասարակական գործիչներին, «պատմաբաններին» իրենց հակառուսական արարքների համար:  Ժամանակն է ցույց տալ ափերը «բարեկամներին» ու «դաշնակիցներին», որոնք, ըստ էության, նույնն բանն են անում դպրոցական դասագրքերում, հրապարակախոսությունում, «գիտական խորհրդաժողովներում»:  Միջամտություն ներքին գործերի՞ն: Ոչ մի դեպքում: Ընդամենը այն անճշտությունների բարեկամական մատնանշում, որոնք վերաբերում են հենց Ռուսաստանին: Մանրուք է, բայց հատկանշական. Ռուսաստանում  վերաշարադրեցին  մեկ-երկու դասագիրք, որոնցում Ադրբեջանի դեսպանությունը սխալ էր գտել. «Արևելյան Հայաստանը» պատմա-աշխարհագրական հասկացություն է, եթե ոչ «բելետրիստիկա», իսկ Ռուսական կայսրության կազմում, համաձայն 1828 թ. Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրի, եղել են Էրիվանի և Նախիջևանի խանությունները, ոչ այլ կերպ: Էհ, պահանջն ընդունված է, մնում է  ընդօրինակել այդ փորձը:

Ժամանակն է, որ Ռուսաստանն ավելի ակտիվ (արևմտյան բառապաշարով՝ ավելի ագրեսիվ) «առևտուր անի խաղաղությամբ», կիրառի այնպիսի մեխանիզմներ, որոնք անդրկովկասյան բարեկամները և դաշնակիցները հաճույքով «գնեն խաղաղությունը», Ռուսաստանի բարի վերաբերմունքն իրենց նկատմամբ: Բացառելով քաղաքական բառապաշարում «խիղճ» եզրույթը՝ կարելի է նաև այսպես ասել. որ այդ պետությունների իշխանական ԶԼՄ-ները, պատմաբանները, լրագրողները, քաղաքական գործիչները և ընդդիմությունը բարեկամ Ռուսաստանին օրակարգ առաջադրեն «ոչ թե փողի, այլ վախի համար»:

Դժվարություններն այդ ճանապարհին ահռելի են: Ռուսաստանին անհրաժեշտ հայեցակարգերը անդրկովկասյան էլիտաների ու ժողովուրդների մտքին հանարվոր է հասցնել միայն համալիր կերպով, այսինքն՝ համաժամանակյա բոլոր երեք հանրապետություններում:

Վրացական էլիտաները այդպես էլ չհասկացան (շարունակում են համառորեն ձևացնել, թե չեն հասկանում), որ ՆԱՏՕ-ի անդամ դառնալու ձգտումն ինքնին մասնակցություն է Ռուսաստանի դեմ ագրեսիային: 2008 թ. օգոստոսին դիտարկվում էր նման որոշման հնարավորությունը, որի դեպքում Վրաստանը  կկորցներ  ոչ միայն տարածքի 20 տոկոսը՝ Աբխազիան և Հարավային Օսիան, այլև դե ֆակտո ևս 20 տոկոս ռուսական ռազմական բազաների վերականգնման դեպքում (դուրս էին բերվել մոտ մի տարի առաջ հնգօրյա պատերազմից առաջ), բայց վերականգնված արդեն տարածաշրջանների լիակատար վարչական հսկողությամբ: ՌԴ ԶՈՒ 12-րդ բազան Աջարիայում և 62-րդ բազան Սամցխե-Ջավախեթիում (առանց Բորժոմիի շրջանի): Գումարած նոր ռազմաբազա Փոթիում՝ առափնյա գոտիով, որ Աջարիան կապում է Աբխազիայի հետ: Այսինքն՝ Վրաստանը լրիվ կտրելով ՆԱՏՕ-ի հետ շփումների ուրախություններից: Ինչ-որ բան հուշում է, որ վերադարձն այդ պլանին ավելի ու ավելի արդիական է դառնում, ընդ որում՝ բավական արագ:

Այ, դրանից հետո Ռուսաստանը կկարողանա հաջողությամբ վաճառել խաղաղությունը ոչ միայն Թբիլիսիին ու Երևանին, այլև Բաքվին, որտեղ չեն կարող չհասկանալ, որ Վրաստանի սահմանը Թուրքիայի հետ և նրա ծովային սահմանը շատ կարճ են: Խոսք անգամ չի կարող լինել հայկական ինքնավարության մասին Ջավախեթիում (Ջավախքում) և առհասարակ էթնիկ կազմի փոփոխության մասին այն տարածքներում, որոնք ռուսական պահակակետերի հսկողության տակ են: Թերևս բացի Թուրքիայի քաղաքացիների կամավոր վերադարձից, որոնք վերջին տարիներին հիմնավորվել են Աջարիայում: Իսկ ահա ռուսական զորքերի Կարմրադրոշ խմբի վերականգնումը Անդրկովկասում երեք բազայի կազմով Վրաստանում, 102-րդ բազան Հսյաստանում և ռազմաբազան Ադրբեջանում՝ Լեռնային Ղարաբաղի խաղաղապահ համակազմով, արժանի խնդիր է:

Այդ ժամանակ և միայն այդ ժամանակ կարելի կլինի խոսել կայուն խաղաղության հաստատման մասին Անդրկովկասի այդ երեք բացարձակ ինքնիշխան հանրապետությունների միջև, կարելի կլինի հասնել նրանց անկեղծ սիրուն Ռուսաստանի և միմյանց նկատմամբ:

Ալբերտ Հակոբյան (Ուռումով)

Աղյուրը՝ EurAsia Daily