Խոսք ընթերցողի
ԼՈՒՍԱԲԱՆՈՒՄ Է ՏԵՐ-ՀԵԹՈՒՄ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՐՎԵՐԴՅԱՆԸ

Հայ-վրացական հարաբերությունների, քաղքեդոնական հայ համայնքի պատմության, դավանանքի, միջեկեղեկցական առնչությունների մասին իմ պատկերացումները հիմնականում ձևավորվել են ճարտարապետության դոկտոր, պրոֆեսոր Գառնիկ Շախկյանի, պատմաբան-հրապարակախոս Համլետ Դավթյանի աշխատություններից, հոդվածներից և տարծաշրջանի հոգևորականների հետ անձնական զրույցներից: Պ

ատկերացումներս կարծես ամբողջացան, երբ ուսումնասիրեցի Տեր-Հեթում քահանա Թարվերդյանի ,Ախթալայի Սուրբ Աստվածածին վանքըե /,Էդիթ-Պրինտե, Երևան, 2020թ./ ուշագրավ աշխատության 2-րդ հրատարակությունը:  Քահանան անձնական դիտարկումների և հայ մատենագրությունում պահպանվող հիշատակումների, օտարալեզու ուսումնասիրություններում առաջադրված վարկածների և ուղեգրություններում առկա նկարագրությունների համադրության միջոցով լուսաբանում է Ախթալայի վանքի և միջեկեղեկցական հարաբերությունների հետ կապված շատ նորահայտ փաստեր:

Վերահրատարակությունը, որ նվիրվել է Ախթալայի վանքի վերաբացման 10-ամյակին, մեկ անգամ ևս խմբագրվել ու սրբագրվել է, հարստացվել արխիվային լուսանկարներով և նոր մանրամասներով: Ամենասկզբում հիշատակվում են հայ և օտարալեզու մոտ 200 սկզբնաղբյուրները և գրականության տեսությունը: Ախթալայի Սուրբ Աստվածածին վանքի կառուցման պատմությանը անդրադառնալուց առաջ հիղինակը ընթերցողին է ներկայացնում Գուգարաց աշխարհի Զաքարյան տոհմը, մասնավորապես Իվան Զաքարյանին որպես խորհրդավոր քաղքեդոնական: Քիչ չեն բացահայտումները վանքի նոր շրջանի նկարագրություններում: Այստեղ ստուգաբանվում է ,Ախթալաե՝ Սպիտակ բացատ /ախ + թալա/ կամ թե Ախտալի /ախտերով լի վայր/ անվանումներով: Վանքի պատմաճանաչողական նկարագրություններին նվիրված բաժնում հիղինակը եզրակացնում է, որ Ախթալայի վանքը ԺԳ դարում եղել է հյուսիսային Հայաստանի ամենապերճաշունչ վանքերից մեկը...
...Հետո սկսվում են մանրամասն նկարագրումներ և որակումներ վանքում պահպանված                 960 քմ որմնանկարների, որոնք 800 տարվա ընթացքում երբեք չեն նորոգվել: Որակումները ներկայացվում են ըստ եկեղեցու տեղակայման, աստվածաբանական ընկալումների, եկեղեկցական արվեստին բնորոշ առանձնահատկությունների: Հեղինակը պարզաբանել ու կոնկրետ պատասխաններ է տվել որմնանկարներին առնչվող խնդրահարույց հարցերին, ըստ ներդրված ջանքերի ու ստացված արդյունքի ներկայացրել որնմանկարների վարպետներին:

Աշխատության վերջում ընթերցողին են ներկայանում նաև Ախթալայի մյուս սրբավայրերը՝ Ախթալայի հյուսիսարևելյան մասում գտնվող Սուրբ Երրորդության վանական համալիրը՝ բաղկացած 2 եկեղեցիներից, երկու մատուռներից և կից մի քանի գերեզմաններից: Ի դեպ, պատմական աղբյուրներում այս եկեղեցիները չեն հիշատակվում: Էլի ուրիշ սրբավայրեր և խաչքարեր են ներկայացված քահանա Թարվերդյանի նկարագրություններում: Այս ուշագրավ աշխատության ճանաչողական արժեքը յուրովի են լուսաբանվում որպես ներդիր ներկայացված լուսանկարները: Հեղինակը չի զլացել զատել և գրքի էջերի տողատակերով  ներկայացնել օգտագործված մտքերի հեղինակին ու սկզբնական աղբյուրները: 
Կարծում եմ, որ որքան որպես հոգևորական գնահատելի է Տեր-Հեթում քահանայի ծառայությունները, առավել է քան անձնուրաց ու ազգանվել են այս գրքի լույս աշխարհ գալուն ներդրված նրա ջանքերը: Աշխատությունը, որ արժանիորեն ներկայացնում է Ախթալա համայնքը յուրատեսակ նվել է տեղեցիներին և քաղաք այցելող զբոսաշրջիներին: Այն, անշուշտ, յուրովի է բոցավառում Հայաստան՝ մասնավորապես Ախթալա այցելելու կրակը: Այս տեսակետից ավելորդ չեմ համարում հիշատակել, որ գիրքը տպագրվել է հայ առաքելական եկեղեցու նվիրյալ զավակներ՝ նյույորքաբնակ Չառլս և Տիաննա Մխիթարյանների և նրանց զավակների մեկնասությամբ:

Վաղարշակ ՂՈՐԽՄԱԶՅԱՆ