Փորձագետ Ստանիսլավ Տարասովը հարցնում է՝ եթե Թուրքիան ստանձնում է դաշնակցի տարածքների երաշխավորի դերը, ուրեմն ումի՞ց է ավելի շատ վախենում Ալիևը, ներկայիս պարտված Երևանի՞ց, թե՞ Մոսկվայից: Եվ փաստարկների հիման վրա եզրակացնում է, որ Շուշիի հռչակագիրը ոչ թե արցախյան խնդրի վերջակետը դրեց, ինչպես ձգտում է ներկայացնել Ալիևը, այլ ընդամենը հետագա մեծ իրադարձությունների բազմակետը:
Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը Բրյուսելում կայացած ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովից հետո անմիջապես մեկնեց Ադրբեջան: Նա այցելեց Շուշի, ուր ստորագրվեց, ըստ թուրք և ադրբեջանցի փորձագետների, երկու երկրների հարաբերությունների պատմության մեջ «խոշորագույն համաձայնագիրը»՝ այսպես կոչված Շուշիի հռչակագիրը: Ինչպես կարծում է թուրք քաղաքագետ Էնգին Օզերը, «եթե նախկինում երկու երկրների հարաբերությունները կարելի էր համարել բարեկամական, եղբայրական, ապա հիմա պաշտոնական մակարդակով Թուրքիան Ադրբեջանի դաշնակցն է»: Սա տաօրինակ է, քանի որ Բաքվում, որտեղ նշում են, թե Ադրբեջանի անկախացումից ի վեր իրենք Թուրքիայի հետ ստորագրել են ավելի քան 300 տարաբնույթ համաձայնագրեր, ներառյալ և ռազմա-տեխնիկական, մինչև երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմն էլ, դրանից ավելի վաղ էլ հայտարարում էին Անկարայի հետ դաշնակցային և ռազմավարական գործընկերության մասին:
Ուստի եթե խոսենք Շուշիի հռչակագրով հրապարակված թեզերի մասին, ապա դրանց մեջ որևէ սենսացիա չկա:. Դրանք երկու երկրների միջև ձևավորված ռազմա-քաղաքական դաշինքի գաղափարական և գործնական տրամաբանության շարունակությունն են: Այսուհանդերձ իրացվող տարբերակը կարևոր նրբերանգներ ունի: Եթե մի կողմ դնենք Թուրքիայի՝ Ղարաբաղի վերականգնմանը և տարածաշրջանային նախագծերին մասնակցելու սպասելի պատրաստակամությունը, ապա ակնհայտ է դառնում, որ թուրքական ռազմաբազաներ Ադրբեջանում չեն լինի: Սա մեկ: Երկրորդ՝ ակնառու է Բաքվի ձգտումը՝ Ռուսաստանի, Ադրբեջանի և Հայաստանի 2020 թ. նոյեմբերի 9-ի եռակողմ համաձայնությունը փոխակերպելու ինչ-որ ավելի մեծ բանի: Այդ կապակցությամբ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը, չգիտես ինչու, Շուշիի հռչակագիրը համեմատեց պատմական 1921 թ. Կարսի պայմանագրի հետ, որում, նրա խոսքով, «Ռուսաստանն առաջնակարգ դեր է խաղացել»: Բայց Շուշիի հռչակագրի տակ Ռուսաստանի ստորագրությունը չկա: Այլ հարց է, որ Ալիևը և Էրդողանը ճանաչում են «Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի պատմական դերը տարածաշրջանում աղետը կանխելու, մարտական գործողությունների դադարեցման և իրավիճակը մեկուսացնելու գործում»:
Միաժամանակ Էրդողանը Շուշիում հայտարարեց ստեղծված աշխարհաքաղաքական Ադրբեջան-Թուրքիա-Ռուսաստան եռանկյունին «վեց պետությունների հարթակով» փոխարինելու մասին (Ռուսաստան, Թուրքիա, Իրան, Ադրբեջան, Հայաստան և Վրաստան): Այս բանաձևի առնչությամբ Անկարան շատ խնդիրներ ունի Թբիլիսիի պատճառով, որը չի ցանկանում Ռուսաստանի հետ մասնակցել որևէ միության առանց Եվրոպական միության: Բայց եթե իրավիճակը գնահատենք ռազմավարական տեսանկյունից, ապա նման համակցության հնարավոր արդյունքը Անդրկովկասից Ռուսաստանին դուրս մղելն է: Թուրքիան դժգոհ է, որ չհաջողվեց իրեն ստանալ 2020 թ. նոյեմբերի 9-ի համաձայնության պայմանավորվող կողմի կարգավիճակը: Իր մասնակցությունը Ռուսաստանի հետ համատեղ Աղդամի ռազմական դիտորդական կենտրոնին նա չի համարում Ադրբեջանում իր զինված ուժերի ներկայության լիարժեք օրինականացում: Իսկ ահա ինչպես են որոշ, հիմնականում՝ ադրբեջանցի փորձագետներ պատկերացնում իրավիճակը: Ավելի ճիշտ՝ ինչպիսին կուզենային տեսնել այն, ոչ թե այն, ինչ կա իրականում: Էրդողանը Ադրբեջան ժամանեց անմիջապես Բրյուսելից՝ ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովից հետո, որն այդ փորձագետները ջանում են ներկայացնել որպես «Էրդողանի հաղթանակ»՝ հայտարարելով կամ ակնարկելով, թե «Անկարան Բրյուսելից գրեթե Կովկասի մանդատ ստացավ»:
Ընդ որում, մատնանշվում է այն, որ ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովի եզրափակիչ հայտարարությունում հիշատվում է Վրաստանը, բայց չկա հիշատակություն Ղարաբաղի մասին: Այնինչ նախկինում էլ այդպես է եղել դաշինքի գագաթնաժողովների եզրափակիչ հռչակագրերում: Ուստի դրությունը պատկերել այնպես, թե «ՆԱՏՕ-ն ճանաչել է Ադրբեջանի զավթված տարածքների ազատագրումը», իրավաչափ չէ: Դաշինքի գլխավոր քարտուղար Ենս Ստոլտենբերգը սոսկ հայտարարել է. «Մենք ողջունում ենք մարտական գործողությունների դադարեցումը Լեռնային Ղարաբաղում և նրա շուրջը»: Միաժամանակ Ալիևը պնդում է, որ «հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտը մնացել է անցյալում»: Այնինչ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ երկրները՝ ի դեմս ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի, ղարաբաղյան կոնֆլիկտը կարգավորված չեն համարում և մտադիր չեն փոխել բանակցությունների գոյություն ունեցող ձևաչափը: Ինչպես երևում է, խնդիրն այն է, որ Թուրքիան, աջակցելով Ադրբեջանին ղարաբաղյան խնդրի լուծման ուժային սցենարով, խախտել է Հյուսիսատլանտյան պայմանագրի առաջին հոդվածը՝ վարկաբեկելով համաշխարհային դիվանագիտության միջնորդական ջանքերը:
«Դաշինքի երկրները պարտավորվում են խաղաղ ճանապարհով լուծել բոլոր միջազգային վեճերը, որոնց մասնակիցը կարող են դառնալ,- ասվում է պայմանագրում:- Ինչպես նաև իրենց միջազգային հարաբերություններում ձեռնպահ մնալ որևէ ուժի կիրառումից կամ դրա կիրառման սպառնալիքից»: Առաջին հոդվածի խախտումը մեծ քաղաքականության և դիվանագիտության մեջ միշտ չէ, որ ներվում է, խոսքը ՆԱՏՕ-ի հեղինակության լուրջ կորուստների մասին է՝ անկախ այն հանգամանից, թե ինչ շահեր է հետապնդել խաղացողը: Պատահական չէ, որ Ալիևը սկսել է վախենալ Հայաստանում այսպես կոչված ռևանշիստական ուժերի իշխանության գալուց՝ թաքնվելով Թուրքիայի և Ռուսաստանի թիկունքում: Միայն Անկարան Բաքվի համար բավարար չէ, քանի որ Թուրքիայի մասնակցությունը ղարաբաղյան կոնֆլիկտին Ադրբեջանին ներառում է Թուրքիայի մասնակցությամբ կոնֆլիկտների համակարգը՝ Հյուսիսային Աֆրիկայից մինչև Աֆղանստան: Բաքուն վստահություն չունի, որ Թուրքիայի հաջողությունն Ադրբեջանում Հյուսիսատլանտյան բլոկի հաջողությունն է, որի սահմաններն արևելքում չեն հասնում մինչև Ադրբեջան:
Ահա թե ինչու է առկախ մնում հետևյալ հարցը. երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմի արդյունքը ճանապարհ է դեպի տարածաշրջանային զարգացումը, անվտանգությունն ու համագործակցությո՞ւնը, թե՞ սոսկ դադար է լայնամասշտաբ ապակայունացումից առաջ: Պատահական չէ, որ թուրք նախագահն ու նրա ադրբեջանցի գործընկերը կոչ են անում նորմալացնել Երևանի հետ հարաբերությունները: Բայց այդպիսի բարձրագոչ հայտարարությունների տակ պետք է որոշակի գործեր լինեն, ոչ թե խորհրդանիշների ու ժեստերի քաղաքականություն: Ի դեպ, խորհրդանիշների մասին: Էրդողանի այցը Շուշի տեղի ունեցավ Հայաստանի արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններից հաշված օրեր առաջ և Ժնևի ռուս-ամերիկյան գագաթնաժողովի նախօրեին, որում կարող էր քննարկվել ղարաբաղյան հարցը: Ընդ որում Ալիևն ու Էրդողանը շատ լավ հասկանում են Երևանում և Ստեփանակերտում Շուշիի հանձնման փաստի ցավոտ ընկալումը: Այդպես ադրբեջանցի և թուրք նախագահները ցուցադրում են իրենց ընդհանուր քաղաքական ճամպրուկը՝ երկու կամ երեք հատակով, իրավիճակին խառնելով նաև Ռուսաստանին: Եթե Թուրքիան, համաձայն Շուշիի հռչակագրի, ստանձնում է դաշնակցի տարածքների անձեռնմխելիության երաշխավորի դերը, ուրեմն ումի՞ց է Ալիևն ավելի շատ վախենում, ներկայիս պարտված Երևանի՞ց հեռանկարում, թե՞ Մոսկվայից առկա իրականությունում: Այնպես որ Ալիևի և Էրդողանի հանդիպումը Շուշիում ոչ թե վերջակետ դրեց, այլ իրավիճակի հետագա զարգացման բազմակետ: Առաջիկայում մեծ իրադարձություններ են սպասվում:
Ստանիսլավ Տարասով
Աղբյուրը՝ ИА REX
