Թումանյանով` մենք կանք: Առանց Թումանյանի` մենք չկանք: Տարազգի-տարալեզու գրականության մեծ աշխարհ մենք մտնում ենք Թումանյանով` և այս աշխարհը այլևս մեր հայրենի եզերքն է: Հրանտ Մաթևոսյան

 1939 թ. Դսեղում հիմնադրվել է ամենայն հայոց բանաստեղծի տուն-թանգարանը: Այսպիսի երախտագիտություն գրողի մահից 16 տարի անց, այսպիսի նվեր նրա ծննդյան 70-ամյակին ու այդ ամենն այն աղետալի վերաբերմունքից հետո, որ ցուցաբերվել էր նրա երեք որդիների նկատմամբ` ընդամենը մեկ-երկու տարի առաջ: Համլիկը Թումանյանի հինգերորդ զավակն էր` գրականագետ, լրագրող, թարգմանիչ, կուսակցական աշխատող: Ահաբեկչական գործունեություն ծավալելու և խորհրդային կարգերը տապալելու կոչեր անելու կեղծ մեղադրանքով առաջին անգամ բանտարկվել է 1935 թ. նոյեմբերի 4-ին: Մեղադրանքը չի հաստատվել, ազատվել է 1936 թ. հունիսի 10-ին: 1937 թ. հունիսի 11-ին կրկին բանտարկվել է լրտեսության և հանցագործության նախապատրաստման անհեթեթ մեղադրանքով: Գնդակահարվել է նույն տարվա սեպտեմբերի 13-ին:

 Ի դեպ, դեռ այն ժամանակ, ճիշտ գնահատելով Լոռվա ձորի հեռանկարը, Թումանյանը ցանկանում էր, որ իր որդիներից մեկը դառնար երկրաբան, և ավագ որդուն` Մուշեղին, խորհուրդ է տալիս. ՙԼոռին մեծ ապագա ունի, հանքերով հարուստ երկիր է, երկրաբանություն սովորի, որ մեր երկրում բան ստեղծես, օգուտ տաս, թե չէ օտարներն են օգտվում, այ, ֆրանսիացիք Ալավերդու պղնձահանքերի տերն են դարձել…՚: 

Մուշեղ Թումանյանը երկրաբան չդարձավ: Նա կենսաբան էր, մանկավարժ: Ենթադրվում է, որ 1938 թ. Ռուսաստանի արևելասիբիրյան երկրամասի բանտերից մեկում ինքնասպան է եղել, վերջին նամակը եղել է այդ թվականի փետրվարի 18-ի թվագրումով: Մուշեղ Թումանյանը ոչ ավելի, ոչ պակաս աշակերտների և բնակչության շրջանում խորհրդային կարգերը տապալելու փորձ անելու մտացածին մեղադրանքով ձերբակալվել է 1937 թ. նոյեմբերի 5-ից: 

Գրողի ութերորդ զավակը` պետական, կուսակցական գործիչ Արեգ Թումանյանը, 1937 թ. բանտարկվել և 1938 թ. հունիսի 14-ին գնդակահարվել է որպես ժողովրդի թշնամի և արտասահմանյան լրտես: 

Գրողի երեք որդիներն էլ 1955 թ. հետմահու արդարացվել են: Արդարացումը իրականում ոչինչ չտվեց, իսկ թե ինչ կորցրեցին հայ մշակույթը և գրականությունը, մեջբերում եմ Վրաստանի գրողների միության հայկական մասնաճյուղի այն տարիների նախագահ Մկրտիչ Ասլանյանի խոսքերը. ՙԵթե 1937 թ. մոլի ստալինականները և բերիականները չգնդակահարեին Համլիկ Թումանյանին, մենք Թիֆլիսում կունենայինք մեր նորօրյա վերնատունը` Համլիկ Թումանյանի նախագահությամբ՚: Իհարկե, պատմությունը և ժամանակը հետընթաց չունեն: Մեզ մնում է դասեր առնել պատմությունից և արժևորել այդ պատմությունը կերտողների վաստակը: Ընթացիկ տարին հոբելյանական է ոչ միայն ամենայն հայոց բանաստեղծի, այլև նրա հոր` Տեր-Թադևոսի (1839 -1898 թթ., ծննդյան 175-ամյակը) և գրողի երեք զավակների համար: Տարվա ընթացքում լրանում է Մուշեղ Թումանյանի (1889-1938 թթ.) ծննդյան 125-ամյակը, արվեստաբան, դրամատուրգ, կովկասյան ճակատում զոհված Արտավազդ (Արտիկ) Թումանյանի (1894-1918 թթ.) ծննդյան 120-ամյակը և դուստրերից գրականագետ, մատենագետ Արփիկ Թումանյանի (1899-1981թթ.) ծննդյան 125-ամյակը:

 ՙՄեծ մարդ էր, զարմանալի մեծ մարդ, անդունդի խորություն ուներ, լայն հոգի, մեծ սիրտ, մեղմ բնավորություն, ժպիտը միշտ դեմքին՚,- Հովհ. Թումանյանի այս գնահատականը հոր մասին գալիս էր համոզելու, որ ուշադրության արժանի են նաև այս հոբելյանները: Կարծում եմ` գրողի տուն-թանգարանի 75-ամյակի տարին սովորական չի լինի ոչ միայն Դսեղում: 

Արդեն տասնամյակներ են անցել այն օրից, երբ Երևանի Աբովյան փողոցի թիվ 1 շենքի պատին կարդացել եմ ամենայն հայոց բանաստեղծի` 1921 թ. այստեղ իջևանելու մասին հուշատախտակը: Այժմ, երբ այն կրկին աչքովս է ընկնում, թվում է, թե կարդում եմ առաջին անգամ: Վերջերս էլ մամուլից տեղեկացա, որ Հովհաննես Թումանյանը Երևանում եղել է ընդամենը հինգ անգամ, այն էլ` կարճատև այցերով: Ու ամենևին պատահական չէ, որ 1953 թ. Երևանում բացված Թումանյանի թանգարանի (մինչև 1979 թ. կոչվում էր տուն-թանգարան) ուղիղ 45 տարի առաջ կառուցված ներկայիս շենքի երկրորդ հարկում ընդօրինակվել է Թումանյանի Թիֆլիսի բնակարանը, որտեղ գրողը ապրել է կյանքի վերջին 14 տարիներին: Ես` որպես լրագրող, ընթերցող և լոռեցի, մտահոգվելով վերջերս հայկական կողմից գնված Թբիլիսիի տան ճակատագրով, կարծում եմ, որ ուշադրության արժանի է թումանյանագիտությանը վերաբերող երկու հիմնարար աշխատությունների (ՙՀովհաննես Թումանյան.հայրենագիտական համանվագներ՚, 2005. և ՙԹումանյանի ընտանեկան աշխարհը՚, 2011) հեղինակ, ճարտարապետական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Գառնիկ Շախկյանի առաջարկությունը թանգարանը դարձնելու թանգարան-ինստիտուտ` թումանյանական արժեքների պահպանման, հետազոտման, հայտնաբերման և արժևորման կենտրոն: 

Նպատակահարմար ենք գտնում նաև 1980 թ. սահմանված Հայաստանի գրողների միության ՙԹումանյան՚ մրցանակի վերականգնումը` այն դարձնելով միջազգային գրական մրցանակ:

Հովհաննես Թումանյանի 150-ամյակը սարերի ետևում չէ: Հինգ տարին այնքան էլ մեծ ժամանակ չէ: Մեծ ու փոքր միջոցառումներ նվիրենք 2014 թ. Թումանյանների հոբելյաններին և այդ ջերմությունը պահենք մինչև 2019 թ., փորձենք ունենալ ու գերազանցել այն ոգևորությունը, որ ապրեց Լոռին և ողջ ազգը գրողի 100-ամյակի օրերին: Չմոռանանք նաև տարիներ առաջ բանաստեղծի ծննդյան օրվա առիթով ծնված միմյանց գիրք նվիրելու մասին նախաձեռնությունը: Կարծում եմ` գրքի նկատմամբ սերը կաճի, եթե կատարենք գրքի նվիրատվություններ, նաև գրքափոխանակություն:
Վաղարշակ ՂՈՐԽՄԱԶՅԱՆ

19 Փետրվարի,2014թ․Ալավերդի

Անկախ