Արդրբեջանական իշխանությունների կարծիքով՝ Երևանը բացահայտ ձգձգում է հայկական ուժերի դուրսբերումը ղարաբաղյան տարածքներից, իսկ Ռուսաստանը բավարար չափով չի «հարկադրում» իր ռազմավարական դաշնակցին անել դա: Սակայն  վաղ է խոսել Կովկասում նոր պատերազմ սկսվելու մասին, տեղի ունեցողը նման է դիվանագիտական ջանքերը ուժայինով լրացնելու հերթական փորձի, կարծում է МГИМО-ի Միջազգային հարաբերությունների ինստիտուտի աշխատակից Սերգեյ Մարկեդոնովը:

Նոր զինված հարձակումը Հարավային Կովկասում տեղի է ունեցել այն մայրուղու շրջանում, որը Հայաստանը կապում է չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ: Օգոստոսի 3-ին Ադրբեջանը մեղադրեց հայկական կողմին հրադադարի համաձայնությունը խախտելու մեջ և սկսեց «Հատուցում» գործողությունը, իսկ ղարաբաղցի հայերի շրջանում մասնակի զորահավաք հայտարարվեց: Կարելի՞ է այսօր խոսել երկու կովկասյան պետությունների միջև նոր մասշտաբային զինված առճակատման սպառնալիքի մասին: Եվ ինչպե՞ս գործողությունների այս ծավալումը կազդի տարածաշրջանային և միջազգային անվտանգության վրա:

Համակարգային պատճառները

Լարվածությունը Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցավ Թբիլիսիում Ադրբեջանի և Հայաստանի ատրգործնախարարներ Ջեյհուն Բայրամովի և Արարատ Միրզոյանի հանդիպումից երկու շաբաթ և քիչ ավելի ժամանակ անց: Այդ բանակցությունները նշանակալի իրողություն դարձան: Դրանք երկու կովկասյան հանրապետությունների ԱԳՆ ղեկավարների տետատետ շփման առաջին փորձն էին 2020 թ. «աշնանային պատերազմից» հետո: Հանդիպումից հետո խաղաղության գործընթացը նոր մակարդակի հանելու վերաբերյալ լավատեսական մեկնաբանությունների պակաս չկար, բայց իրականությունն ավելի մռայլ ստացվեց: Ինչո՞ւ դիվանագիտական ջանքերը շարունակություն չունեցան:

Կովկասյան տարածաշրջանի անվտանգության ոլորտի մասնագետները համակարծիք են այն հարցում, որ 2020 թ. նոյեմբերին ուժերի հաշվեկշիռը Լեռնային Ղարաբաղում կտրուկ փոխվեց հօգուտ Ադրբեջանի: Իսկապես, այն ժամանակ չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հարակից յոթ շրջանները և նրա ներքին մի շարք բնակելի կետեր (ամենից առաջ Շուշին) վերադարձան Բաքվի իրավազորության տակ: Երևանը փաստացի կորցրեց ինքնահռչակ կազմավորման երաշխավորի ոչ պաշտոնական կարգավիճակը՝ այդ տարածքի անվտանգության հարցերի որոշումը վստահելով ռուսական խաղաղապահներին: Սակայն չճանաչված հանրապետության քաղաքական կառավարման կառույցը, ներառյալ նրա ուժային կառույցները, պահպանվեց: Եվ դա Ադրբեջանին կտրականապես ձեռք չի տալիս:

Բաքուն մտավախություն ունի, որ ռազմական հաղթանակից հետո Լեռնային Ղարաբաղի վրա լիակատար հսկողության վերականգնումը կարող է տարիներ ձգվել: Խտացված տեսքով այդ մոտեցումը նախագահ Իլհամ Ալիևը ներկայացրեց 2022 թ. առաջին կիսամյակի արդյունքների վերաբերյալ խորհրդակցության ժամանակ: Դա անցկացվում էր Բայրամովի և Միրզոյանի թբիլիսյան հանդիպումից մի օր առաջ: Ադրբեջանի առաջնորդի կարծիքով՝ Երևանն ակնհայտորեն ձգձգում է «ապառազմականացումը», այսինքն՝ հայկական ուժերի դուրսբերումը ղարաբաղյան տարածքից, իսկ Ռուսաստանը բավարար չափով չի «հարկադրում» իր ռազմավարական դաշնակցին, որ անի դա: Եվ թեպետ արդեն Ալիևի ելույթից հետո Հայաստանի Ախ քարտուղար Արմեն Գրիգորյանը հայտարարեց չճանաչված ԼՀՂ-ի տարածքից իր երկրի ստորաբաժանումների դուրսբերումն ավարտելու պատրաստակամության մասին, նշանակալի բարելավումներ «գետնի վրա» տեղի չունեցան: Ավելին՝ թեժացավ Ստեփանակերտը Երևանին կապող ճանապարհային միջանցքների թեման: Բաքուն հայկական կողմին առաջարկում է օգտվել այն հաղորդակցություններից, որոնք կառուցել են ադրբեջանցի մասնագետները: Ակնառու է ղարաբաղյան «ինքնուրույնության» թեման հնարավորինս արագ փակելու ձգտումը:

Բայց Երևանի համար այդ տարբերակը ձեռնտու չէ: Այսօր հայկական կողմը այն դրության մեջ չէ, որ պայմաններ թելադրի: Սակայն նա, նույնիսկ Ղարաբաղի կարգավիճակի հետ կապված պահանջների «նշաձողը իջեցնելու» պատրաստակամություն հայտնելով հանդերձ, չի կարող առհասարակ հրաժարվել այդ թեմայից: Ով էլ ինչ էլ որ ասի հայկական ընդդիմության թուլության և նրա առաջնորդների մեջ նոր դեմքերի բացակայության մասին, Ղարաբաղը չափազանց սուր թեմա է, որպեսզի հնարավոր լինի լռել դրա մասին: Առավել ևս, որ Հայաստանի համար, բացի ԼՂՀ-ի կարգավիճակից և ղարաբաղցի հայերից, կարևոր են պետական սահմանների սահմանազատման և սահմանագծման հարցերը և ղարաբաղյան թեմայի հետ սերտորեն կապված Թուրքիայի հետ հարաբերությունների «նորմալացման» խնդիրը:

 Ընդ որում, և՛ ադրբեջանական, և՛ հայկական ղեկավարությունը հասարակական խիստ ճնշման տակ են, եթե անգամ դա ձևավորված չէ կուսակցական-քաղաքական կառույցների տեսքով: Բաքվում դժգոհ են, որ ամեն անգամ ստիպված են հաշվի նստել ռուսական խաղաղապահների հետ և տարածաշրջանում, որը դիտարկվում է որպես Ադրբեջանի անքակտելի մաս, իրենց բոլոր քայլերը համաձայնեցնել նրանց հետ: Երևանում էլ այդ նույն խաղաղապահներից սպասում են ավելի շատ հստակություն, հետևողականություն և խստություն: Սպասումները տարբեր են, իսկ քննադատական սլաքները փաստորեն ուղղվում են միևնույն թիրախին: Խուսանավելու տարածություն նման պայմաններում գրեթե չի մնում: Այդ թվում և Ռուսաստանի համար, որը մասնակցում է «հատուկ ռազմական գործողությանը» Ուկրաինայում: Նախկինում Ղարաբաղի հարցերի դրության վրա արտաքին գործոնների այդքան մեծ ազդեցություն չի եղել:

Ընդդիմախոսի թեստավորումը

Եվ այսուհանդերձ չարժե շտապել եզրակացություններ անելու նոր պատերազմի անխուսափելիության մասին: Վերջին երկու տարում Ղարաբաղում և հայ-ադրբեջանական հարաբերություններում շատ բան է փոխվել: Սակայն անփոփոխ է մնացել «ճոճանակի» ալգորիթմը, եթե դրա տակ հասկանանք պարբերական տատանումները բանակցությունների և հրադադարի խախտումների միջև: Այդ ավանդույթը ձևավորվել է 2020 թվականից շատ ավելի վաղ, բայց և նոր ստաուս քվոն էլ, ըստ էության, այն չի փոխել: Առաջվա պես տարբեր են պատկերացումները կոնֆլիկտի կարգավորման վերաբերյալ, իսկ ուժերի հավասարակշռության փոփոխությունը հօգուտ Ադրբեջանի փոխել է Բաքվի և Երևանի ներկայացուցիչների ներկայացուցիչների շփման ոճաբանությունը, բայց ոչ «ինչպես կարգավորենք Ղարաբաղը» հարցի մոտեցումների էությունը: Առաջվա պես այդ կարգավորումը տեսնում են մաքսիմալ բանալիով, միայն թե կողմերի ռեսուրները այսօր բաշխված են բացահայտ ոչ Հայաստանի օգտին:

Եվ եթե Ղարաբաղի վերաբերյալ Վլադիմիր Պուտինի, Իլհամ Ալիևի և Նիկոլ Փաշինյանի եռակողմ համաձայնության հրապարակումից հետո առաջին ամիսներին հուզումները ծագում էին առավելապես հայ-ադրբեջանբական սահմանի երկայնքով՝ չճանաչված ԼՂՀ-ի սահմաններից դուրս, ապա այնուհետև ղարաբաղյան հողում նույնպես փխրուն հրադադարարը սկսեց ավելի հաճախ խախտվել: 2022 թ. մարտին տեղի ունեցավ Փարուխ գյուղի միջադեպը, իսկ այժմ՝ օգոստոսին՝ դեպքերը Լաչինի միջանցքի շրջանում: Ինչը, առավել ևս, չխանգարեց ո՛չ Ադրբեջանի և Հայաստանի առաջնորդների բանակցություններին այսպես կոչված «բրյուսելյան ձևաչափով» (Եվրախորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի միջնորդությամբ), ո՛չ նրանց մշտական շփումներին Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի հետ, ո՛չ նախարարների հանդիպումներին (տետատետ և նրանց ռուսաստանյան գործընկեր Սերգեյ Լավրովի մոդերացիայով), ո՛չ պետական սահմանի սահամանագծման պլանների քննարկմանը և Բաքվի ու Երևանի միջև խաղաղության պայմանագրի ստորագրմանը:

Այսպիսով,  ակնառու է դիվանագիտական ջանքերը ուժի գործոնով լրացնելու ձգտումը, ընդդիմախոսին թեստավորելը, որպեսզի այնուհետև սեղանի շուրջը ավելի շահավետ պայմանների հասնեն: Սակայն այս փաստի ընդունումը  ինքնահանգստացման հիմք չէ: 2016 թ. ապրիլին և 2020 թ. սեպտեմբերին թեստավորումը վերաճեց մասշտաբային առճակատման, որոնցից մեկը արմատապես փոխեց տարածաշրջանի ուժերի դասավորությունը: Բայց, ինչպես երևում է, չփոխեց կարգավորման բուն սկզբունքների մոտեցումները: Դրանք այդպես էլ զիջումների և փոխզիջումների որոնման սկզբունքներ չդարձան:

Սերգեյ Մարկեդոնով 

Աղբյուրը՝ forbes.ru