Սամվելը, հայ պատմագիտության, հուշարձանագիտության գիգանտն․․․ անփոխարինելի է․․․
Ու ցավոք, հեռացավ ընդմիշտ, թողնելով բազում կիսատ գործեր, ծրագրեր, երազանքներ․․․
Ավա՜ղ, չկա մեկը, որ ի զորու է նույնչափ նվիրումով ավարտել Սամվելի կիսատ թողածը։
Ամիսներ առաջ էր։ Դեռևս քչերս գիտեինք նրա ծանր հիվանդության մասին։ Այցելեցի Սամվելին, երկու ժամից ավել խոսեցինք։ Կատակով ասացի․-Դու դավաճան չես, դու իրավունք չունես լքել դիրքերը, սա քո՛ կռիվն է։ Դու պետք է հաղթական ավարտին հասցնես։
Ծիծաղեց անհոգ ու պատասխանեց․-Ամենքս էլ կյանքում ինչ որ բան կիսատ ենք թողնում։ Կարևորը՝ պատգամն է սերունդներին, որ նրանք չընկրկեն ու շարունակեն կռիվը․․․
Իսկ Սամվելի պատգամները․․․
Երբևէ ճանաչածս ամենաազնիվ ու անկաշառ մարդը․․․ նա ինձ համար եղել է ու կմնա ուղենիշ ազնվության, աշխատասիրության, հայրենասիրության, նվիրումի․․․
Տաս տարի առաջ եմ ծանոթացել Սամվելի հետ։ Նրան գիտեի հեռուստաէկրանից, հրապարակումներից, բայց առիթ չէր եղել անձամբ շփվելու։ Սամվելն ինձ համար գիգանտ էր, հսկա՝ գիտության ասպարեզում՝ անփոխարինելի․․․
Միքայել Արամյանցի վերաբերյալ գրքիս ու ֆիլմի համար լուսանկարներ էին անհրաժեշտ՝ Հին Թիֆլիսից ու Հին Բաքվից։ Երկար վարանելուց հետո ի վերջո համարձակվեցի զանգահարել։
Նախ հետաքրքրվեց թե ինչի՞ս է պետք, ապա բարեսիրտ հրավիրեց ինձ գրասենյակ։ Ժամ անց իր մոտ էի։ Արդեն կրիչի վրա առանձնացրել էր տասնյակ լուսանկարներ ու նյութեր։
Վերցրի, վարանոտ շնորհակալություն հայտնեցի ու հարցրեցի, թե որքա՞ն պետք է վճարեմ։
-Ինչու՞ համար,-զարմացած պատասխանեց Սամվելը։- Հայրենանվեր գործ է արածդ, ես ինչու՞ պետք է քեզնից գումար վերցնեմ,-շարունակեց նա, ու ճանապարհեց, ասելով․-Եթե էլի բան պետք լինի, դիմի՛ր․․․
Այսպես սկսվեց մեր ընկերությունը։
Ապա քայլ, քայլ ճանաչեցի Սամվելին, հասկացա նրա առաքելությունը, ճանաչեցի նրա հոգին, նրա ազնվությունը, պարկեշտությունը․․․
Երկար, երկար ճանապարհ ենք անցել միասին։ Շատ բան եմ սովորել Սամվելից․ Նրա հետ անցկացրած ամեն ժամը դաս էր՝ հայրենաճանաչողության, հայրենասիրության, անաչառության, ազնվության դաս։
Հաճախ էի խնդրում, որ գա մեր զբոսավարների դպրոց ու ճարտարապետության տեսություն, հուշարձանագիտություն դասավանդի ուսանողներիս։ Սիրով հանձն էր առնում, ու անշահախնդիր նվիրումով կատարում իր գործը։
Երբեմն ճամփորդում էինք միասին․ դեռևս գիտությանն անհայտ, չբացահայտված հուշարձաններ այցելում։ Ամեն նոր գտածոս սրտի թրթիռով Սամվելի հետ կիսում էի․․․
Կոշաբերդ, Բենդիկ, Կկվի Բույն ամրոց, Ապրոյի Գոմեր գյուղատեղ, Լենկ Թեմուրի բերդ, Կայծուն բերդ, Մանստև գյուղատեղ․․․ ոչ լրիվ ցանկը, որ վերջին 3 տարիների ընթացքում միասին բացահայտեցինք։
Երանի տեսնեիք Սամվելին աշխատանքի պահին։ Մերթ ոգևորվում էր, երբ չբացահայտված ու անհայտ հուշարձան էինք չափագրում, մերթ՝ մռայլվում, երբ տեսնում էր հուշարձանի անխնամ, անմխիթար վիճակը․․․
-Ոնց որ մեր արժեքներին ենք վերաբերվում, այնպես էլ, մեր պատմության ու մեր պետականության նկատմամբ ունենք փնթի ու անպատասխանատու վերաբերմունք։ Սերունդներին ի՞նչ պատասխան ենք տալու, վրացուց ու թուրքից ենք նեղանում, նեղվելու իրավունք չունե՛նք․․․ մենք էլ պակաս բարբարոս չենք․․․․,-Սամվելի խոսքերն են․․․
Ամեն անգամ փոքրիկ հարցախույզ էի անում, ամեն անգամ հոգին փորփրում էի, երբեմն ցավ էի հանում այնտեղից, երբեմն՝ հպարտություն, ու մինչ օրս չեմ հրատարակել։
-Սամվե՛լ, ո՞րն է մեր դժբախտությունների ակունքը։
-Երկու բան կասեմ․ առաջինը, որ չենք ճանաչում ու սիրում հայրենիքը, ապա՝ կրոնամոլությունը։ Երկուսն էլ չարիք են, երկուսն էլ՝ կործանարար։
-Ո՞րն է կյանքումդ ապրած ամենամեծ հիասթափությունը։
-Արևմտյան Հայաստան կատարած հերթական այցից վերադարձանք, մշակույթի ոլորտի պետական մի պաշտոնյայի ներկայացրի աշխատանքի արդյունքը, ասաց․-Իսկ սա մեր ինչի՞ն է պետք, չէ՞ որ դա արդեն անցյալում է, այդ հուշարձաններն այլևս մեր հողում չեն․․․
Ի դեպ, կյանքում միակ անգամ Սամվելի շուրթերից հայհոյանք լսեցի․․․
-Իսկ ո՞րն է քո երազանքը, Սամվե՛լ․․․
Ծիծաղեց․ - Լավ հարց է․․․ երազանքներ շատ ունեմ իհարկե, բայց ամենամեծ երազանքս, որ որպես ՀՀ քաղաքացի, Վանա լճի ափին, իմ սեփական տանը, հայոց պետականության տարածքում, դեպի ծով նայող պատշգամբում նստած միասին թեյ խմենք ու հաղթանակ նշենք․․․
Ահա, Հայի՛ երազանքը․․․
Սամվե՛լ, եղբայր իմ, Ուսուցի՛չ․․․
Ես բախտավոր աստղի տակ եմ ծնվել, լավ Ուսուցիչներ եմ ունեցել։ Լավագույնը, դու՛ էիր․․․ մարդ, ում դասերը ոչ միայն գիտությանն էին վերաբերվում, այլև՝ Մարդու՛ն, Հայրենիքի՛ն, Քո դասերն ազնվության, անաչառության, հայրենաճանաչողության դասեր էին։
Փա՛ռք հիշատակիդ․․․
Վահե Լոռենց
