Հայաստանի և Ադրբեջանի փոխվարչապետները երեքշաբթի Մոսկվայում սահմանների զատման և անվտանգության հանձնաժողովների համատեղ նիստ կգումարեն: Բայց գլխավոր իրադարձությունը տեղի կունենա հաջորդ օրը. Բրյուսելում Եվրախորհրդի ղեկավար Շառլ Միշելի միջնորդությամբ կհանդիպեն երկու երկրների առաջնորդները՝ Նիկոլ Փաշինյանը և Իլհամ Ալիևը:
Բանակցությունները Մոսկվայում վերաբերելու են տեխնիկական պայմանավորվածությունների կատարմանը, Բրյուսելում էլ օրակարգում լինելու է գլխավոր չլուծված հարցը. պատրաստ են արդյոք Երևանը և Բաքուն խաղաղության պայմանագիր ստորագրելու և վերջ դնելու ավելի քան 30-ամյա հակամարտությանը: Դիվանագիտական ջանքերի կենտրոնի տեղափոխումը եվրոպական հարթակ պայմանավորված է երկու կողմերի դժգոհությամբ Մոսկվայի միջնորդական ջանքերից: Աշխարհաքաղաքական առճակատման խորապատկերում, որ առաջացել է Ուկրաինայի հակամարտությունից, փորձում է օգուտ քաղել Բրյուսելը, որպեսզի Ռուսաստանից խլի գլխավոր խաղաղարարի դերը:
Ով Մոսկվա, ով՝ Բրյուսել
Սահմանների զատման և անվտանգության երկու ազգային հանձնաժողովների համատեղ նիստը, որ տեղի կունենա երեքշաբթի Մոսկվայում Հայաստանի և Ադրբեջանի փոխվարչապետներ Մհեր Գրիգորյանի և Շահին Մուստաֆաևի նախագահությամբ, այդ ձևաչափով երկրորդ հանդիպումը կլինի: Առաջին նիստը տեղի է ունեցել մայիսի 24-ին երկու երկրների սահմանին անմիջապես Նիկոլ Փաշինյանի և Իլհամ Ալիևի բրյուսելյան բանակցություններից հետո, ստորագրվել են կարգադրություններ նշված ազգային հանձնաժողովների ստեղծման մասին:
Օգոստոսի 30-ի նիստի շեմին Ռուսաստանի և Ադրբեջանի վարչապետներ Միխայիլ Միշուստինը և Ալի Ասադովը անցած շաբաթ Չոլպոն Աթեում՝ Եվրասիական տնտեսական միության կառավարությունների ղեկավարների հանդիպման միջանցքներում, քննարկեցին 2020 թ. նոյեմբերի 9-ի Ռուսաստանի, Ադրբեջանի և Հայաստանի եռակողմ հայտարարության իրականացման ընթացքը: Հանդիպման ընթացքում Ալի Ասադովը մատնանշեց փոխվարչապետների ղեկավարությամբ եռակողմ աշխատանքային խմբի շրջանակներում ընթացիկ հարցերի լուծման կարևորությունը: «Այնտեղ լուրջ աշխատանք է կատարվում: Հուսով ենք, որ դա կշարունակվի մինչև վերջ»,- հայտարարեց Ալի Ասադովը: «Շատ կարևոր է ապահովել բոլոր որոշումները, որոնք ընդունվել են եռակողմ հանձնաժողովում, որպեսզի նվազի լարվածությունը տարածաշրջանում»,- ձևակերպեց Մոսկվայի դիրքորոշումը Ռուսաստանի վարչապետը:
Այսուհանդերձ, չնայած եռակողմ պայմանավորվածությունների կատարման աշխատանքներին Մոսկվայի միջնորդությամբ, Բաքուն և Երևանը բանակցություններն ուրիշ՝ եվրոպական հարթակում, Եվրախորհրդի ղեկավար Շառլ Միշելի միջնորդությամբ շարունակելու հարաճուն կարիք են զգում: Մինչ այս՝ անցած տարվա դեկտեմբերին և այս տարվա մայիսին Ադրբեջանի և Հայաստանի առաջնորդներին հրավիրելով՝ Շառլ Միշելը Բրյուսելում արդեն երրորդ անգամ կընդունի Իլհամ Ալիևի և Նիկոլ Փաշինյանի հանդիպումը, որը կարող է երկու կողմերի համար էլ վճռական լինել՝ կանխորոշելով խաղաղ գործընթացի հետագան Հարավային Կովկասում:
«Մենք հույս ունենք, որ այդ հանդիպման ժամանակ կհամաձայնեցվի Ադրբեջանի և Հայաստանի խաղաղության համաձայնության տեքստի մշակման աշխատանքային խմբի ստեղծումը: Բայց մենք տատանում ենք տեսնում Հայաստանի կողմից այդ գործընթացի առումով»,- անցած շաբաթ ձևակերպել է Բաքվի գլխավոր ակնկալիքները Ադրբեջանի նախագահի օգնական Հիմքեթ Գաջիևը:- Ղարաբաղն այլևս Ադրբեջանի արտաքին քաղաքականության հարց չէ: Այդ հարցն արդեն լուծված է, և ԵԱՀԿ Մինսկի խումբն անցյալ է: Այդ հարցը մեզ համար արդեն փակված է, այժմ մենք ուզում ենք քաղաքակիրթ հարաբերություններ հաստատել»,- ավելացրել է Հիմքեթ Գաջիևը:
Երևանում, իրենց հերթին, նախընտրեցին ձեռնպահ մնալ բրյուսելյան հանդիպման հետ կապված հայտարարություններից: «Ըստ արդյունքների՝ կտարածվի համապատասխան հաղորդագրություն, որում կներկայացվի համընդգրկուն տեղեկատվություն քննարկվող թեմաների մասին»,- հայտնել են «Արմենպրես» գործակալությանը Հայաստանի կառավարության ղեկավարի մամլո ծառայությունում:
Ո՞ր ճանապարհը կտանի խաղաղության
Հանդիպումները Մոսկվայում և Բրյուսելում տեղի կունենան հայ-ադրբեջանական հակամարտության գոտում, օգոստոսի սկզբից սկսած, խիստ լարվածության խորապատկերում:
Արդեն ամսվա սկզբին այստեղ տեղի ունեցավ մի բան, որը չի կարելի առօրյա բախում համարել. ադրբեջանցի զինվորները ուժ գործադրեցին Ղարաբաղի Սարիբաբա բարձունքի շրջանում: Բաքվում այն անվանեցին «Հատուցում» հատուկ գործողություն ի պատասխան հայկական զինված խմբավորումների կրակոցներին, որոնց հետևանքով զոհվել է ադրբեջանցի զինվոր:
Դրանից անմիջապես հետո Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց, որ իրադարձությունները Ղարաբաղում մի շարք հարցեր են առաջացնում Հայաստանի ղեկավարության շրջանում՝ «ուղղված ռուսական ռազմական զորակազմին»:
Անցած շաբաթ Հայաստանի վարչապետը զանգահարեց Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինին: Սակայն երկու առաջնորդների զրույցը չթուլացրեց Երևանում տիրող լարվածությունը, որը դրսևորվեց Նիկոլ Փաշինյանի ուղերձում օգոստոսի 23-ին նշվող Հայաստանի անկախության 32-րդ տարեդարձի կապակցությամբ: «Կառավարությունն ամեն օր պայքարում է Հայաստանի Հանրապետության անկախության համար: Անկախությունը մեզ համար անվտանգություն է, որն ապահովող միջազգային կառուցակարգերը բոլորիս աչքի առաջ ճաք են տալիս, և առաջիններից այդ ճաքը ցավոք արտահայտվեց Լեռնային Ղարաբաղում»,- ափսոսանք հայտնեց Նիկոլ Փաշինյանը: Ըստ ամենայնի՝ միջազգային կառուցակարգեր անվան տակ, որոնք «ճաք են տալիս», Նիկոլ Փաշինյանը նկատի ուներ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբին: Բացի այդ, Ռուսաստանի անունը չտալով, Հայաստանի վարչապետը կրկին հիշեցրեց, որ դաշնակացային պարտավորությունների առնչությամբ իր համար հարցեր են կուտակվել: «Անկախությունը մեզ համար ամուր դաշնակցային հարաբերություններ են, բայց դաշնակիցները միշտ չէ, որ միայն քեզ են դաշնակից, այլև նրանց, ովքեր դաշնակցում են քո դեմ»,- դառնությամբ նշել է Նիկոլ Փաշինյանը:
Ադրբեջանական կողմն էլ, իր հերթին, ներառյալ նախագահ Ալիևը, դժգոհ է 2020 թ. նոյեմբերի 9-ի պայմանավորվածությունների կատարման դանդաղումից: Առավել գրգռողը մնում է եռակողմ պայմանավորվածությունների 4-րդ կետը չկատարելը, որի համաձայն՝ հակամարտության գոտում ռուսական խաղաղապահների տեղակայման հետ միաժամանակ գոտին պետք է լքեն հայկական զինված խմբավորումները, ինչը մինչև հիմա չի կատարվել: «Եռակողմ հայտարարությունը ստորագրելուց հետո անցել է գրեթե երկու տարի: Սակայն էական առաջխաղացում սկուզբունքային, տարածաշրջանում կայունություն երաշխավորող հարցերում մինչև հիմա չկա: Չկա որոշակիություն թե՛ խաղաղության համաձայնության, թե՛ սահմանազատման և սահմանագծման, թե՛ Զանգեզուրի միջանցքի հարցերում: Ընդ որում, Երևանը հուսահատ փորձում է երկխոսությունը տեղափոխել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հարթակ, որը պաշտոնական Բաքվի համար մեռած է»,- հայտարարել է Коммерсантъ-ին Բաքվի «Հանուն քաղաքացիական հասարակության» կենտրոնի տնօրեն Ռաֆիկ Իսմաիլովը:
«Այն պայմաններում, երբ Երևանը ձգձգում է բանակցային գործընթացը, Ադրբեջանը ստիպված է եռակողմ հայտարարության իրականացմանը հասնել կոշտ, երբեմն ուժային մեթոդներով, ինչի մասին է վկայում վերջերս Ղարաբաղում անօրինական հայկական խմբավորումների ապառազմականացման գործողությունը: Իրավիճակը մնում է պայթյունավտանգ»,- ամփոփում է փորձագետը:
Коммерсантъ-ի զրուցակիցները Երևանում խոստովանում են, որ Մոսկվայի և Բրյուսելի բանակցությունների նոր ռաունդի նախօրեին իրավիճակը դասավորվում է ոչ Հայաստանի օգտին: «Օգոստոսի սկզբի իրադարձությունները ցույց տվեցին, որ Բաքուն, ունենալով ռազմական գերազանցություն, կարող է ստիպել Երևանին համաձայնել իր պայմաններին: Բացի այդ, բոլոր խոշոր արտաքին խաղացողները, որոնք շահեր ունեն Հարավային Կովկասում,- Ռուսաստանը, ԵՄ-ն, ԱՄՆ, Իրանը և Թուրքիան,- հերթական անգամ տեսան, որ հայ հասարակությունը և պետությունը պատրաստ են հաշտվելու տարածքների հերթական կորստի հետ»,- ասաց քաղաքագետ Բենիամին Պողոսյանը:
Պարոն Պողոսյանի կարծիքով՝ Երևանի համար ավելի ու ավելի բարդ իրավիճակում միջնորդի դերին հավակնող Եվրամիությունը, ինչպես և ԱՄՆ-ն, նախատեսում է հակամարտության այնպիսի լուծում, որը կհանգեցնի ռուսական խաղաղապահների դուրսբերումը Ղարաբաղից 2025 թ. նոյեմբերից հետո, երբ կսպառվի նրանց 5-ամյա մանդատը: «Ուստի Եվրամիությունը շահագրգռված է, որ Երևանը և Բաքուն բրյուսելյան բանակցություններում համաձայնեն Ղարաբաղի ինքնավար կարգավիճակին Ադրբեջանի կազմում, որպեսզի արդեն դրանից հետո սկսեն իրական բանակցություններն այդ ինքնավարության չափանիշների շուրջ»,- ասում է Բենիամին Պողոսյանը:
Նրա գործընկեր Տիգրան Գրիգորյանը բավական հոռետեսական է տրամադրված: «Ադրբեջանը Հայաստանի հետ կխոսի վերջնագրի լեզվով՝ առաջադրելով Երևանին երկու հիմնական պահանջ՝ ղարաբաղյան բանակի լիակատար զինաթափում և խաղաղության համաձայնագրի ստորագրում, և կհասկացնի, որ իր նպատակներին հասնելու համար Ադրբեջանը կարող է օգտագործել Երևանի վրա ուժային ճնշման գործիքները»,- բացատրել է Коммерсантъ-ին Տիգրան Գրիգորյանը:
Իր հերթին, Ռուս-ադրբեջանական փորձագիտական խորհրդի համանախագահ Ֆարիդ Շաֆիևը պնդում է. Բաքվի համար առաջնայինը բրյուսելյան բանակցություններում Երևանի հետ խաղաղության համաձայնագրի հարցն է լինելու: «Հիմնարար հարցը խաղաղության պայմանագիրն է՝ հիմնված փոխադարձ տարածքային ամբողջականության հարգման սկզբունքի և ապագայում տարածքային հավակնություններից հրաժարվելու պարտավորության վրա: Մնացած բոլոր հարցերը- սահմանազատում, տրանսպորտային հաղորդակցությունների բացում, հումանիտար համալիր խնդիրների լուծում,- կախված կլինեն խաղաղության համաձայնագրի կնքումից: Այն գաղափարը, թե ամենադժվար հարցը կարելի է հետաձգել, իսկ հիմա լուծել տեխնիկական հարցերը, հաջողություն չի բերում: Անհրաժեշտ է քանդել ամենախնդրահարույց հանգույցը, որի շրջանակներում էլ պետք է լուծվի Ադրբեջանի Ղարաբաղյան շրջանի հայերի անվտանգության հարցը, այսինքն՝ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքի հիման վրա»,- հայտարարեց Ֆարիդ Շաֆիևը:
«Ռուսական փորձագիտական հանրությունում հարց են տալիս. ինչո՞ւ Հայաստանը և Ադրբեջանը բանակցային այլընտրանքային հարթակ բացեցին Բրյուսելում, այն դեպքում երբ արդեն կա ռուսական ուղղությունը: Նախ՝ բանակցությունները Բրյուսելում չեն նշանակում հրաժարում ռուսական հարթակից: Երկրորդ՝ ԵՄ-ն որոշակի տնտեսական օգնություն է առաջարկում երկու երկրներին, և մասնավորապես Հայաստանը ներդրումների շատ մեծ հույս ունի Բրյուսելի կողմից: Երրորդ՝ չնայած Ռուսաստանի նախագահի ստորագրությանը 2021 թ. հունվարի 11-ի փաստաթղթի տակ՝ Հայաստանը անցած տարվա ընթացքում ձգձգել է Ադրբեջանի արևմտյան շրջաններից Նախիջևան հաղորդակցությունների բացման գործընթացը, ինչը նախատեսված է 2020 թ. նոյեմբերի 9-ի հայտարարության 9-րդ հոդվածով: Բաքվում հիասթափված էին առաջընթացի բացակայությունից: Դա Բրյուսելում բանակցային մրցուղի գործարկելու ևս մի պատճառ էր»,- բացատրում է փորձագետը:
Սերգեյ Ստրոկան, Արշալույս Մղդեսյան, Երևան
