Չեխ լրագրողներ Լենկա Կլիցպերովայի (Lenka Klicperová) և Մարկետա Կուտիլովայի (Markéta Kutilová) կարծիքով, որոնք այս օրերին եղել են Արցախում, «սև այգին» (ղարաբաղ) կամաց-կամաց վերածվում է «արյունոտ այգու»: Իրենց ռեպորտաժում նրանք հայկական կողմի նկատմամբ ակնհայտ համակրանքով փորձում են գնահատել իրավիճակը, գտնել հակամարտության արմատները և ցույց տալ աշխարհի վերաբերմունքը դրան՝ ընդգծելով թուրքական սադրանքն այդ պատերազմում: Ներկայացնում ենք հատվածներ այդ հրապարակումից՝ բաց թողնելով արցախյան ռեպորտաժի և պատմական ակնարկի հատվածները, որոնց բովանդակած տեղեկությունները քաջ հայտնի են հայ ընթերցողին:
Թուրք-ադրբեջանական սպառազինումը
Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը հարձակումը Ղարաբաղի վրա ծրագրել է իր թուրք գործընկերոջ հետ պատերազմը սկսվելուց շատ ավելի վաղ: Ապացույցները վերջերս հրապարակեց իսրայելական Jerusalem Post-ը:
Չնայած էմբարգոյին՝ Ադրբեջանը եռանդուն զենք էր գնում, ամենից առաջ Թուրքիայից, Իսրայելից, Ռուսաստանից, Պակիստանից, Չինաստանից, Ուկրաինայից և Բելառուսից: Զենքի վրա նա հարյուրավոր միլիարդ դոլարներ է ծախսել, որոնք ձեռք է բերել նավթի վաճառքից: Նավթամուղն անցնում է Թուրքիայով մինչև Եվրոպական միության երկրներ: Օրինակ՝ Չեխիայի Հանրապետությունն իր պահանջարկի 40 տոկոսը բավարարում է հենց ադրբեջանական նավթի հաշվին: Եվրոպական շատ երկրներ Ադրբեջանից են նավթ գնում նաև այն պատճառով, որ թուլացնեն իրենց կախվածությունը ռուսական էներգակիրներից:
Հայաստանն իր հերթին հիմնականում տնօրինում է ռուսական արտադրության զենք, ընդսմին նա ո՛չ նավթ ունի, ո՛չ գազ և շատ կախված է այն փողերից, որոնք տուն են ուղարկում դրսում ապրող հայերը:
Ադրբեջանը սկսեց նոր սերնդի զենքեր գնել՝ թուրքական և իսրայելական արտադրության մարտական անօդաչուներ, որոնք ամենաժամանակակիցներից են աշխարհում: «Լորա», «Գրադ» և «Սմերչ» հրթիռների հեռավորությունը հասնում է մի քանի հարյուր կիլոմետրի: Թուրքական անօդաչուների վրա Ադրբեջանն ամեն տարի ծախսում է միլիարդավոր դոլարներ: Թուրքիան ժամանակակից և հաջող ռազմարդյունաբերական համալիր է կառուցել, և ադրբեջանական նավթադոլարներն օգնել են նրա թուլացող տնտեսությանը:
Թուրքական ԶԼՄ-ները հող էին նախապատրաստում
Ելնելով Ալիևի և Էրդողանի հռետորաբանությունից՝ կարելի է ասել, որ հարձակումը պլանավորվել է դեռ տարվա սկզբից: Երկուսն էլ ծաղրում էին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի աշխատանքը: Հուլիսին արդեն Թուրքիայի նախագահը հայտնեց իր աջակցությունն Ադրբեջանին: «Մենք կկանգնենք մեր եղբայրների կողքին և կավարտենք այն, ինչ սկսել են մեր նախապապերը»,- հայտարարեց նա՝ բացահայտ ակնարկելով 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը: Վերլուծաբան Սեթ Ֆրանցմանի խոսքով՝ դեպտեմբերի 25-ին, այսինքն՝ հարձակումից 2 օր առաջ, Անկարան կարգադրեց, որ իշխանամետ ԶԼՄ-ները լուր տարածեն Հայաստանում Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության (ՔԱԿ) վտանգավորության մասին: Daily Sabah-ի խորագրում ասվում էր. «Հայաստանը Ժողովրդական ինքնապաշտպանության ջոկատների(YPG) և ՔԱԿ-ի ահաբեկիչներին ուղարկում է Լեռնային Ղարաբաղ պաշտպանության պատրաստելու համար»: Աշխարհում Թուրքիան ամենից ավելի շատ լրագրողների է բանտ նստեցնում, և այնտեղ քննադատող ԶԼՄ-ներ չկան, որոնք կարող էին առարկել կառավարության այդ ստին: Այդպես Անկարան ապահովեց իր casus belli-ն («պատերազմի առիթը») ծրագրված հակամարտության աջակցության համար:
Սիրիայի վարձկանները Կովկասում
Պատերազմի ծրագրման ևս մի ապացույց՝ վարձկանների հավաքագրումը Սիրիայից, ինչը սկսվել է դեռ հուլիսին: Թուրքիայի վարձած հավաքագրողները գայթակղել են սիրիացիներին՝ խոստանալով մեծ աշխատավարձեր, որոնք կստանան թուրքական սեփականության և Ադրբեջանում նավթի հանքավայրերի պահպանության համար: Որ ստիպված են լինելու մասնակցել իսկական մարտերի, այն էլ կողք կողքի շիիթ ադրբեջանցիների հետ, հավանաբար քչերն են իմացել:
Եվրոպայի և ԱՄՆ-ի դիրքրոշումը
Էրդողանն օգտվեց այն պահից, երբ աշխարհը, հատկապես՝ Եվրոպան և Միացյալ Նահանգները խրված էին իրենց խնդիրների մեջ (մասնավորապես կորոնավիրուսի համավարակի և ԱՄՆ-ի նախագահական ընտրությունների): Թուրքիայի նախագահին անպայման որևէ հաղթանակ է պետք, որպեսզի քողարկի իր ձախողված պայքարը համավարակի դեմ, տնտեսական խնդիրները և գլխավորը՝ իր վարկանիշի անկումը:
Աշխարհի դրությունը բարենպաստ չէ Լեռնային Ղարաբաղի համար: Բացի այդ, այնքան փոքր ու աննշան է, որ նրա համար ոչ ոք չի ուզենա ռիսկի դիմել: Ռուսաստանն այդ տարածաշրջանում արդեն իսկ շատ խնդիրներ ունի, բացի այդ, ռուսները ցանկանում են պահպանել բարեկամական հարաբերությունները հարուստ Ադրբեջանի հետ: Նրանք զենք են վաճառում թե՛ հայերին, թե՛ Ալիևի վարչակարգին:
Միացյալ Նահանգներն անտարբեր է, թե ինչ է կատարվում Կովկասում՝ չնայած Թրամփի՝ հայ ընտրողներին տրված խոստմանը նրանց օգնելու մասին: Հայերի օգտին հիմնականում հանդես է եկել Ֆրանսիայի նախագահ Մակրոնը, բայց նա էլ որոշակի ոչնչով չի օգնել:
Հյուսիսատլանտյան դաշինքը չի հետաքրքրվում Կովկասի իրադարձություններով, քանի որ չի ցանկանում զայրացնել լավ գործընկերոջը՝ Թուրքիային: ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Ենս Ստոլտենբերգը շատ պարզ է արտահայտվել. «ՆԱՏՕ-ն չի մասնակցում Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմին: Թուրքիան մեր արժեքավոր գործընկերն է»: Այդ կապակցությամբ արժի հիշել ՄԱԿ-ի այս տարվա սեպտեմբերյան զեկույցը Սիրիայում Թուրքիայի գործողությունների մասին: Այնտեղ Անկարան և զինյալները, որոնց նա աջակցում է, սոսկալի ռազմական հանցագործություններ են կատարել. բռնաբարություններ, էթնիկ զտումներ և կողոպուտներ, որոնց ենթարկվել են առաջին հերթին փոքրամասնությունները, այսինքն՝ եզդիները, քրդերը և քրիստոնյաները: Այդ նույն զինյալներին է այժմ Թուրքիան ուղարկել Ադրբեջան՝ կռվելու հայերի դեմ: Արդեն իսկ հայտնվել են տեսագրություններ, թե ինչպես են սիրիացի արմատականները կտրում հայ զինվորների գլուխները:
Չեխական հետքը
Չեխիայի համար պատերազմը Կովկասում այնքան էլ հեռավոր չէ, ինչպես կարող է թվալ առաջին հայացքից: Ասենք, որ Ադրբեջանի սպառազինությունը մասամբ նաև Չեխիայի մեղքն է: 2017 թ. աշնանը ադրբեջանական տեսագրությունում, որը գովազդում էր բանակն ու նրա զենքերը, հայտնվեցին չեխական «Դանա» հաուբիցները (հրանոթ): Չեխիայի իշխանություններն արդարանում էին, որ Ադրբեջան հաուբիցի տիպի ծանր սպառազինություն արտահանելու համաձայնություն չեն տվել: Լրագրողները պարզեցին, որ զենքը Իսրայելի միջոցով Ադրբեջան է հասցրել Ստրնադ ընտանիքի ընկերությունը, որը, սակայն, իրեն հեռացրեց այդ մատակարարումից այնպես, ինչպես երկրի նախարարությունները:
Հայաստանի հետ կապված հակամարտության պատճառով է, որ եվրոպական երկրների որոշմամբ արգելվել է զենքի արտահանումը Ադրբեջան: ԵԱՀԿ-ի ոչ պարտադիր էմբարգոն շարունակում է գործել, թեպետ այժմ արդեն ոչ ոք դրա մասին չի հիշում: Եվ չեխական հետքն այնտեղ, ըստ ամենայնի, եզակի չէ:
Ադրբեջանն ամեն կերպ հոգ է տանում իր մեդիա կերպարի մասին և աջակցություն է փնտրում եվրոպական տարբեր քաղաքական գործիչների մոտ: Լրագրողներն արդեն մեծ թվով դեպքեր են բացահայտել, թե ինչպես են եվրոպական քաղաքական գործիչներին կաշառել հենց ադրբեջանական փողերով: Հարևան Գերմանիայում, օրինակ, Կարին Շտրենցը Քրիստոնյա-դեմոկրատական միությունից և Էդուարդ Լինտները Քրիստոնյա-սոցիալիստական միությունից, ըստ ոստիկանության տվյալների, անօրինական առաջ են տարել Ալիևի ավտորիտար ռեժիմի շահերը: Կաշառվել են նաև ուրիշ ազդեցիկ եվրոպական պաշտոնյաներ և քաղաքական գործիչներ: Նրանց դրամական պարգև է առաջարկվել մի քանի միլիոն եվրոյի հասնող չափերով: Այժմ ադրբեջանցիները շրջում են մոսկովյան լրատվամիջոցներում, որոնք Ղարաբաղում իրենց թղթակիցներն ունեն: Հիմնականում բոլորը հայերի կողմն են: Բայց կաշառելով նրանց համոզում են այլևս Ղարաբաղի մասին չգրել: Եվ ասում են՝ արդեն առկա են առաջին «հաջողությունները»:
«Թրանսփարենսի ինտերնեշնլի» ոչ այնքան թարմ տեղեկություններով, Ադրբեջանից Չեխիա է մուտք գործել 130 մլն կրոն: Դա բացահայտել է Հետաքննող լրագրողների միջազգային ասոցիացիան (OCCRP): Փողերը արտասահմանյան քաղաքական գործիչներին ադրբեջանական էլիտաները փոխանցել են հիմնադրամի միջոցով: Այդ կերպ ընդհանուր հաշվով փոխանցվել է 66 միլիարդ կրոն:
Բացի այդ, ավելի վաղ «Թրանսփարենսի ինտերնեշնլը» կազմել էր այն քաղաքական գործիչների ցուցակը, որոնք հանդես են եկել ադրբեջանական ռեժիմի օգտին: Առաջին տեղում այդ ցուցակում ներկայիս կառավարության փոխնախագահ և ներքին գործերի նախարար Յան Գամաչեկն էր: Նա խորհրդարանում չեխ-ադրբեջանական միջխորհրդարանական բարեկամության խումբ է ստեղծել և հանդես է գալիս որպես Ադրբեջանի կրքոտ համակիր: Ալիևը նույնիսկ պարգևատրել է նրան: Սակայն ուղղակի կապը ադրբեջանական փողերի հետ Գամաչեկի դեպքում այդպես էլ չապացուցվեց:
Չեխական ԶԼՄ-ները բախվել են նաև ադրբեջանցիների՝ իրենց ռեժիմի հեղինակությունը բարելավելու փորձերի հետ: «Ռեֆլեքս» ամսագրի գլխավոր խմբագրի տեղակալ Բոգումիլ Պեչինկան ժամանակին առաջարկ է ստացել հարցազրույց անել Ադրբեջանի դեսպանի հետ: Սակայն նրան հրահանգել են հարցեր չտալ Ադրբեջանում մարդու իրավունքների պաշտպանության մասին, չի կարելի: «Իհարկե ես հրաժարվեցի: Դրա փոխարեն մենք տպեցինք հոդված Ադրբեջանում լրագրողների ձերբակալությունների մասին»,- ասում է Պեչինկան:
Իսկ այս ընթացքում ղարաբաղյան քաղաքների վրա հրթիռներ են թափվում: Ստեփանակերտի որոշ թաղամասեր արդեն հիշեցնում են Սիրիայի պատերազմի տեսարանները: Քաղաքից հեռանում են վերջին կանայք և երեխաները: «Բայց մենք մնում ենք: Մենք գնալու տեղ չունենք: Սա մեր հողն է, և մեզ մնում է միայն կռվել ազատության համար կամ մեռնել»,- ասում է ապաստարանի մթության մեջ ղարաբաղյան գնդապետ Ժաննա Գալստյանը: Եթե անգամ հայերը պահպանեն իրենց հողը Ղարաբաղում, դա կլինի պյուռոսյան հաղթանակ, որ կտրվի շատ մեծ արյան գնով: Սև այգին (Ղարաբաղ անվանումը ծագում է թուրքերեն «ղարա»՝ սև և պարսկերեն «բաղ»՝ այգի բառերից- խմբ.) վերջին ամսին սրընթաց վերածվում է արյան այգու:
Օտարերկրյա ԶԼՄ-ների կարծիքները կարող են և չարտացոլել «Անկախի» խմբագրության դիրքորոշումը, դրանք դրսի հայացքն ու այնտեղ տիրող տրամադրությունները ընթերցողին ներկայացնելու նպատակ ունեն:
