Կրեմլը հասկացավ, որ փոփոխությունները Հարավային Կովկասում իր համար նոր հնարավորություններ են բացում, և հաջողությամբ օգտվեց դրանցից: Իսկ ահա Արևմուտքը կա՛մ քնած էր, կա՛մ որոշեց սահմանափակվել ստատիստի դերով՝ ղարաբաղյան հակամարտությանը նայելով կողքից:  Եվ հիմա Ադրբեջանը սպասում է նոր տարածքներ ձեռք գցելու շանսին, ենթադրում է Անդրեաս Րյուեշը (Andreas Rüesch):

Պատերազմը Ղարաբաղում այս աշնանը ցույց տվեց, որ ռազմական ուժն առաջվա պես աշխարհի քաղաքական քարտեզը փոխելու փորձված գործիք է: Եվ առայժմ Ռուսաստանը և Թուրքիան այդ կարկանդակից պոկում են ամենախոշոր կտորները: Արևմուտքը քնած է:

Անցած շաբաթ Ադրբեջանում շքեղ զորահանդես տեղի ունեցավ ի պատիվ Լեռնային Ղարաբաղում՝ գերազանցապես հայերով բնակեցված տարածաշրջանում 44-օրյա պատերազմի հաղթանակի: Երկիրը տոնելու պատճառներ, անկասկած, ունի: Նա ոչ միայն գրավեց Ղարաբաղի տարածքի երրորդ մասը, այլև իր հսկողության տակ կրկին վերցրեց նրան շրջապատող բոլոր սահմանակից շրջանները, որոնք առաջին ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ՝ 1990-ական թթ սկզբին, հայտնվել էին Հայաստանի հսկողության տակ: Ղարաբաղյան հայերի՝ միջազգային հանրության կողմից չճանաչված հանրապետությունից մնաց մի փոքր կտոր:

Ադրբեջանի նախագահ Ալիևի դեմքից երևում էր, որ նա ուղղակի հրճվում է հաջողությամբ: Իսկ կողքին նստած էր գլխավոր դաշնակիցը՝ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը: Հենց նրա երկիրը վճռական ներդրում ունեցավ «եղբայրական ժողովրդի»՝ Ադրբեջանի հաղթանակում՝ օգնելով նրան ռազմական խորհրդատուներով, զենքով և թուրքամետ վարձկաններով՝ բերված Սիրիայից:

Վտանգավոր օրինակ

Պատերազմը Հարավային Կովկասում մնաց Միացյալ Նահանգների նախագահական ընտրությունների, կորոնավիրուսի համավարակի և Եվրոպայի տնտեսական ճգնաժամի ստվերի տակ, և համաշխարհային մասշտաբով դրան աննշան ուշադրություն է դարձվում: Բայց շատ հնարավոր է, որ այս պատերազմի արձագանքը դեռ երկար լսվի: Այն ապացուցեց, որ բռնությունն առաջվա պես մնում է ուժի քաղաքականության գործիք: Ավելին, այն իսկական վերածնունդ է ապրում: Բռնության կիրառման արգելքը՝ համաձայն միջազգային իրավունքի, պահպանվում է միայն թղթի վրա: Պարզվեց, որ այն ոչինչ չարժի: Երբ Ալիևը որոշեց հարձակվել հայերի վրա, շատ ճշգրիտ հաշվեց, որ իրեն ոչ ոք չի կարողանա խանգարել:

Ադրբեջանական քարոզչությունը պնդում էր, որ հայերով բնակեցված տարածքները բռնի ուժով իր հսկողությանը վերադարձնելը միանգամայն լեգիտիմ է: Ընդ որում, լռության էր մատնվում այն, որ Բաքուն, համաձայն 1994 թ. հրադադարի և անթիվ խաղաղ բանակցությունների, պարտավոր է ձեռնպահ մնալ բռնության կիրառումից: Հիմա արդեն հասկանալի է, որ Ալիևն ընդամենը սպասում էր հարմար պահի, որպեսզի վճռական հարված հասցնի: Այդ օրինակին կարող են հետևել նաև ուրիշ երկրներ աշխարհի տարբեր տարածաշրջաններում, հատկապես այն պայմաններում, երբ աշխարհի տերությունները (օրինակ՝ ԱՄՆ-ն) և միջազգային կազմակերպությունները (օրինակ՝ ՄԱԿ-ը)  չեն այրվում աշխարհում գոյություն ունեցող կանոնները պաշտպանելու ցանկությամբ:

Հարավային Կովկասի տարածքի վերաձևումը, որ ավելի քան 5 հազար մարդու կյանք արժեցավ, փաստորեն դարձավ փոփոխվող աշխարհակարգի խորհրդանիշ: Մասնավորապես, Թուրքիան հրաժարվեց իր նախկին կեցվածքից և այժմ հանդուգն ուժի քաղաքականություն է վարում բոլոր հնարավոր ուղղություններով: Սիրիայում և Լիբիայում ռազմական ներխուժումից, ինչպես նաև Արևելյան Միջերկրածովում բռունցքներ ցույց տալուց հետո Թուրքիան հիշեց իր վաղնջական «օսմանյան» շահերը և հայացքը շրջեց Կովկասի կողմը: Բայց այնտեղ Անկարան բախվում է Ռուսաստանի կողմից ազդեցության հավակնություններին, որի հաշվարկները վերջին ժամանակներս նույնպես փոխվել են:

Ռուսաստանն օգտագործում է իր շանսը

Դեռ մի քանի տարի առաջ Կրեմլն առանց հապաղելու կչափավորեր Թուրքիային և թույլ չէր տա նրան տեր ու տնօրինություն անել իր հետնամուտքում, այսինքն՝ հետխորհրդային տարածքում: Այնինչ Ռուսաստանը հակասության հանգեց, քանի որ որոշ ոլորտներում Թուրքիան իր աշխարհաքաղաքական հակառակորդն է, մյուսներում՝ կարևոր գործընկեր: Երբ հարկ է Թուրքիային դուրս քաշել արևմտյան ռազմական դաշինքից, օրինակ, մատակարարելով նրան ռուսական ՀՕՊ համակարգեր, կամ կառուցել նոր գազատարներ, Ռուսաստանը ձգտում է մերձենալ Անկարին: Ղարաբաղի պատերազմի իրավիճակում դարձյալ նրա գործողություններն օպորտունիստական էին:

Ռուսաստանը միանգամայն կարող էր աջակցություն ցույց տալ Հայաստանին որպես ռազմական միության գործընկերոջ: Բայց Կրեմլը հասկանում էր, որ Կովկասում ստատուս քվոյի փոփոխությամբ իր համար նոր հնարավորություններ են բացվում: Վերջին հաշվով նախագահ Պուտինը, հանդես գալով որպես միջնորդ պատերազմի ավարտման մասին համաձայնության ստորագրման ժամանակ, մի կրակոցով երեք նպաստակ սպանեց:

Նախ՝ նա մրապնդեց Մոսկվայի՝ որպես տարածաշրջանում առանցքային գործոնի դիրքերը: Միայն Ռուսաստանի շնորհիվ Ադրբեջանն ու Հայաստանը մի ամիս առաջ համաձայնեցին դադարեցնել մարտական գործողությունները և նոր ժամանակավոր կարգ համաձայնեցրին: Արևմուտքը և Թուրքիան չմասնակցեցին այդ բանակցություններին՝ մնալով սոսկ ստատիստներ: Ադրբեջանը, որ ռազմական առումով ակնհայտ գերակշռություն ուներ, բայց պատահաբար ռուսական ինքնաթիռ էր խփել, հայտնվեց վրեժխնդրության սպառնալիքի տակ և ընդունեց Պուտինի կարգավորման առաջարկը:

Երկրորդ՝ նոյեմբերի 10-ի համաձայնությունից հետո Ռուսաստանն առաջին անգամ կարողացավ Լեռնային Ղարաբաղ մտցնել իր զորքերը: Հայկական անկլավը Ադրբեջանի տարածքում վերածվեց ռուսական պրոտեկտորատի՝ ինչ-որ չափով նման Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի տարածաշրջաններին, ինչպես նաև Մերձդնեստրին Մոլդովայում: Ռուսական խաղաղպահ ուժերը պարեկություն են անում Ղարաբաղի տարածքում և պահպանում են Հայաստանի հետ կապող միակ միջանցքը:

Այդպիսով Մոսկվան վերացրեց Երևանի՝ Ղարաբաղում ապրող հայերի պաշտպանի դերը և այժմ կարող է միանձնյա որոշել՝ «ողջ» թողնե՞լ ինքնահռչակ Արցախի Հանրապետությունը, թե՞ ոչ: Ադրբեջանը, իհարկե, «մեծ հաղթող» դարձավ այդ պատերազմում, բայց նրա բերանում դառը համ մնաց. նրա տարածքում այժմ տեղակայված են ռուսական զորքեր: Խորհրդանշական է նաև այն, որ Մոսկվան խանգարեց  Ղարաբաղում թուրքական խաղաղապահ ուժերի տեղակայման գաղափարի  մարմնավորմանը: Այժմ Թուրքիան կարող է ուղարկել այնտեղ միայն դիտորդներ, այն էլ նրանք մուտք չեն ունենա բուն կոնֆլիկտի տարածք:

Երրորդ՝ Կրեմլը ստացավ իր կրտսեր «հայ գործընկերներին»: Հայաստանը հետխորհրդային տարածքում ռազմական միության կազմում է, սակայն  արբանյակ պետություն լինելու համար նա վերջին տարիներին  իրեն պատշաճ չէր պահում: 2018 թ. երկիրը կլանեց փողոցային ցույցերի ալիքը, ինչի հետևանքով իշխանության եկավ «ժողովրդի հռետոր» Նիկոլ Փաշինյանը: Կրեմլը դա իրեն այնքան վախեցնող «գունավոր հեղափոխություն» համարեց, իսկ Փաշինյանին՝ անպատասխանատու դեմագոգ, որը համակրանք է տածում Արևմուտքի նկատմամբ: Այն փաստը, որ Մոսկվան երկար էր սպասում՝ դիտելով Ղարաբաղի պատերազմը, կապված է, մասնավորապես, Երևանի հետ խաթարված հարաբերությունների հետ:

Պուտինը ստիպեց Փաշինյանին դողալ և հարկադրեց համաձայնել հրադադարին, որը նրա համար դարձավ նվաստացուցիչ կապիտուլյացիայի նման մի բան: Դա չափազանց թուլացրեց Փաշինյանի դիրքերը, ընդ որում, ամենայն հավանականությամբ, անդառնալիորեն: Հայաստանի էլիտայի նշանակալի հատվածը պահանջում է նրա հրաժարականը, և նրա անկումը Կրեմլի համար հավելյալ բավարարություն կլիներ:

Ռուսաստանը հիշեցրեց հայերին, որ իրենց «մեծ եղբայրն» է, որից կախված է իրենց բարեկեցությունը: Ռուսական ԴԱԾ (ФСБ) զորքերը հիմա կանգնած են ոչ միայն Թուրքիայի և Իրանի հետ սահմանին, այլև Ադրբեջանի: Բացի այդ, նրանք հսկում են նաև նոր հայկական անկլավի միջով Ադրբեջանի և Թուրքիայի միջանցքը, որին պարտված հայերը ստիպված էին համաձայնել:

Արևմուտքը սահմանափակվեց ստատիստի դերով

Արևմուտքն էլ ստիպված է սոսկ առանց մասնակցության հետևել այս բոլոր միջամտություններին: Սկզբունքորեն Միացյալ Նահանգները և Ֆրանսիան ԵԱՀԿ-ի՝ Ղարաբաղի իրավիճակի կարգավորման հատուկ աշխատանքային խմբի շրջանակներում լիովին կարող էին Ռուսաստանի հետ հավասար գործընկեր լինել: Սակայն իրական շահի բացակայությունը դիվանագիտական անբավարար ճարպկության հետ հանգեցրեց նրան, որ նրանք զրկվեցին իրավիճակի վրա ազդելու իրական հնարավորությունից: Արևմուտքը կարող է ներգրավվել սոսկ տարածաշրջան մատակարարվող մարդասիրական բեռների փոխադրումներում: Ամերիկացիներն ու եվրոպացիները լուռ համաձայնեցին Ղարաբաղ ռուսական զորքեր մտցնելուն, թեև դա հակասում էր վաղեմի պայմանավորվածությանն այն մասին, որ  կոնֆլիկտի կարգավորման շրջանակներում հնարավոր չէ հարևան երկրների խաղաղապահ ուժերի կիրառտումը:

Այսուհանդերձ Եվրոպայի և Ամերիկայի շահերից չի բխում սոսկ պասիվ դիտարկումը Հարավային Կովկասում տեղի ունեցող այս խաղերին: Ղարաբաղին անհրաժեշտ է երկարաժամկետ խաղաղ լուծում:  Հրադադարի հետ համաձայնությունում բաց է մնացել առանցքային հարցը. ի՞նչ կարգավիճակ կստանա անկլավն ապագայում: Մեծ է այդ խնդրի լուծումը դարձյալ հետաձգելու  և հեռավոր դարակ քշելու գայթակղությունը: Բայց ինչպես ցույց տվեց պատերազմը, նման կոնֆլիկտները հնարավոր չէ «սառեցնել» ընդմիշտ, և դիվանագիտական անգործության համար վաղ թե ուշ հատուցում է լինում:

Շատ հնարավոր է, որ ադրբեջանցիները պարզապես սպասում են հաջորդ հնարավորությանը, որպեսզի այժմ արդեն ամբողջությամբ վերցնեն Ղարաբաղն իրենց հսկողության տակ: Դա հավանաբար նոր  էթնիկ զտումների կհանգեցնի: Այն փաստը, որ էյֆորիայով տարված Ալիևը շքերթի ժամանակ թույլ տվեց անթաքույց հավակնություններ նույնիսկ Երևանի և հայկական պետության ուրիշ տարածքների նկատմամբ, պետք է ստիպի արևմտյան երկրներին սթափվել վերջապես:

Չի կարելի չնշել նաև, որ Էրդողանը, համառորեն հրաժարվելով ընդունել 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության փաստը, այժմ անարգել հանդես եկավ որպես նոր բռնի գործողության մասնակից այդ ժողովրդի դեմ: Ինչպես և հրեաները, հայերը, որ նույնպես բավական ցավոտ պատմական փորձ ունեն, արտասահմանի պաշտպանության կարիքն ունեն: Ղարաբաղում ապրող հայերը հազիվ թե կամավոր ենթարկվեն Բաքվին՝ աշխարհի ամենաճնշիչ վարաչակարգերից մեկին, առավել ևս, որ Ալիևը նույնիսկ նրանց ինքնավարություն չի առաջարկում Ադրբեջանի կազմում:

Հարկ է նաև անհապաղ վերանայել մանթրայի պես կրկնվող «Ղարաբաղը միջազգային իրավունքի տեսանկյունից հանդիսանում է Ադրբեջանի մասը» բանաձևը: Այդ պահանջները բավական թույլ են հիմնավորված: Խորհրդային ժամանակներում այդ տարածաշրջանն իսկապես եղել է Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի հատվածը, բայց երբեք չի եղել անկախ Ադրբեջանի հսկողության տակ:

Այդ տարածքային վեճի արդար լուծումը դժվար է պատկերացնել առանց Ղարաբաղի բնակչության ինքնորոշման իրավունքը հաշվի առնելու: Եվ վերջին պատերազմը բնավ չհեշտացրեց այդ խնդրի լուծման որոնումները: Բայց ևս մի անգամ ցույց տվեց, որ այն պետք է շտապ որոնել:

Աղբյուրը