USAID-ն ամերիկյան հարկատուների միլիոնավոր գումարներ է ներդրել Հայաստանում դատական բարեփոխումների համար։ Դատավոր Աննա Փիլոսյանի գործին ուշադիր հետևելը լավ միջոց է տեսնելու, թե արդյոք ԱՄՆ հարկատուների փողերը Հայաստանում արդյունք բերում են, թե ոչ, որպեսզի չպարզվի, որ չնայած USAID-ի լավագույն ջանքերին՝ Հայաստանում դատական համակարգի վիճակը ոչ միայն չի փոխվել դեպի լավը, այլև գնալով վատանում է։ Նման դիտարկմամբ է հանդես եկել միջազգային փորձագետ Կարո Ղազարյանը՝ բաց նամակով դիմելով  USAID Հայաստանի առաքելության ղեկավար պարոն Ջոն Ալլելոյին

 Հարգելի պարոն Ալլելո,

Շնորհավորում եմ Ձեզ դեկտեմբերի 15-ին USAID-ի ֆինանսավորմամբ նոր հնգամյա ծրագրի մեկնարկի կապակցությամբ, որով նախատեսվում է աջակցել Հայաստանի կառավարությանը արդարացի դատական համակարգ ձևավորելու և իրավունքի գերակայության նկատմամբ հանրային վստահությունը բարձրացնելու հարցում:

Մեկնարկի միջոցառմանը Դուք հայտարարել եք. «USAID-ի արդարադատության ոլորտի աջակցության ծրագիրը պատրաստ է օժանդակելու Հայաստանին լուծելու են դատական իշխանության համար խնդրահարույց հարցերը (օրինակ` գործերի կառավարման թերի համակարգը, գործերի աճող ծավալը և դատարաններին վերաբերող կանոնների թափանցիկության պակասը):

Փաստորեն, ծրագրի գործողությունները պետք է զարգացնեն դատական իշխանության գործառութային անկախությունը և արդյունավետությունը, ամրապնդեն դատարանների, համապատասխան ինքնավար մարմինների և կրթական հաստատությունների կարողությունները, ինչպես նաև արդարադատության ոլորտի բարեփոխումների նկատմամբ բազմակողմանի վերահսկողությունը:

Գրելով այս մասին` ես Ձեր ուշադրությանն եմ հրավիրում մի հարցին, որը ենթակա է ընդգրկման դատական համակարգի մարտահրավերներին ու արդարադատության ոլորտի ամրապնդման հնարավորություններին վերաբերող Ձեր ընթացիկ քննարկումներում. խոսքը Հայաստանում դատավոր Աննա Փիլոսյանի գործի մասին է: Նա անցյալ շաբաթ կանգնած էր Բարձրագույն դատական խորհրդի առջև` պատասխանելու համար այն մեղադրանքներին, որ ներկայացրել էր Արդարադատության նախարարությունն այն բանի համար, որ նա ուշացրել է ընդամենը 4 (0,1%) գործով վճիռ՝ իրեն հանձնարարված 5000-ից ավելի գործերի թվից:

Ստորև ԲԴԽ-ի երկու նիստերի հղումներն են`

1/ https://youtu.be/ccXW7XSJcZE

2/ https://youtu.be/uMPWbsN2__k

Վերջին 6 ամսվա ընթացքում Հայաստան իմ 3 այցերից մեկի ընթացքում ես այցելել եմ Երևանի դատարան, որտեղ պաշտոնավարում է դատավոր Աննա Փիլոսյանը: Ես յոթ (7) տարի է, ինչ ճանաչում եմ դատավոր Փիլոսյանին: Նա Հայաստանի այն մի քանի դատավորներից է, որոնց գործունեությանը ես հետևում եմ, և որոնց դատական նիստերն այցելել եմ տարիներ ի վեր` դիտարկելու վարույթները և ներկայացնելու Հայաստանի դատական համակարգի վերաբերյալ իմ եզրահանգումներն ու առաջարկները, ի թիվս այլոց, արդարադատության նախարարությանը:

Արդեն մեկ տասնամյակից ավելի է, ինչ Հայաստան յուրաքանչյուր այցիս ընթացքում ես հանդիպել և ներկայացրել եմ ընդհանրապես Հայաստանի դատական համակարգի և, մասնավորապես, դատավարական ընթացակարգերի վերաբերյալ իմ մտահոգությունները արդարադատության մի քանի նախարարների ու Մարդու իրավունքների մի քանի պաշտպանների։ Այդ թվում հանդիպել եմ Կարեն Անդրեասյանին, որը Բարձրագույն դատական խորհրդի (ԲԴԽ) ներկայիս նախագահն է, երբ նա դեռ Հանրապետության օմբուդսմանն էր:

Ավելին, ինչպես թերություններ, այնպես էլ դրական զարգացումներ վեր հանելու նկատառումով դատական գործընթացներին հետևել ու դրանք արձանագրել եմ ինչպես լինելով Երևանում, այնպես էլ գտնվելով Հայաստանից հեռու:

Խոստովանեմ․ կարծում էի, թե տեսել եմ այն ամենը, ինչ որևէ մեկին անհրաժեշտ է գիտակցելու դատաիրավական բարեփոխումների հրատապ կարիքը, և թեպետ ես որոշել էի «լեզուս կծել» Արցախյան (Լեռնային Ղարաբաղի) պատերազմից հետո վերջին 2 տարվա ընթացքում, բայց անցյալ շաբաթ ԲԴԽ-ի նիստերին հետևելը ստիպել է ինձ գիտակցել, որ Հայաստանի դատական համակարգի վերաբերյալ իմ նախորդ մտահոգությունները խամրած են` ի համեմատ այն բացարձակ վրդովմունքի, որ կապված է այս օրերին Հայաստանի դատական իշխանության անգործունակ վիճակի հետ:

Իմ այդ նկատառումները վերաբերում են Հայաստանի ԲԴԽ-ի նիստին, որ նախաձեռնվել է արդարադատության նախարարության միջնորդությամբ: Այն վերաբերում էր դատավոր Փիլոսյանին կարգապահության պատասխանատվության ենթարկելուն` կապված չորս (4) գործով վճիռը ժամանակին տրամադրելը «ձախողելու» հետ: Սակայն նիստին հետևելով` ինձ համար շուտով պարզ դարձավ, որ մինչ դատավոր Փիլոսյանը հետապնդման էր ենթարկվում ուշացումների համար, ի հայտ եկան մի շարք որոշիչ գործոններ, որոնք, թվում է, աչքաթող են արվել թե´ Արդարադատության նախարարության, և թե՛ ԲԴԽ-ի կողմից:

Այդ գործոնների թվում գլխավորն այն փաստն էր, որ դատավոր Փիլոսյանը գերբեռնված էր ավելի քան 5000 գործով, և նա պատասխանատվության էր կանչվել ընդամենը չորս (4) գործերով իր վճիռների կայացումը ձգձգելու համար: Պարզ թվաբանությունը տալիս է 99,9% կատարողականություն, երբ չափվում է չորս (4) ձգձգված գործն ավելի քան 5000-ի թվում, որոնց մասով կողմերը, ըստ էության, որևէ նկատառում չհայտնեցին: Հենց այս համատեքստն է, որ հարց է ծնում՝ չի՞ ստացում, որ դատավոր Փիլոսյանն իր պարտականությունները կատարել է հերոսաբար։

Այդ հարցի պատասխանն է, որ ինձ ստիպում է գրել Ձեզ այսօրվա Հայաստանում տրամաբանություն, բանականություն և արդարադատությանը նմանվող ինչ-որ բան ներարկելու հրամայականի մասին։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև ցանկացած օրացուցային տարում առկա է 2000 աշխատանքային ժամ (50 աշխատանքային շաբաթ շաբաթական 40 ժամով՝ 2 շաբաթ արձակուրդով): Դա ընդամենը 24 րոպե է յուրաքանչյուր գործի համար: Իսկ ի՞նչ տեսակ արդարադատության կարելի է հասնել ընդամենը 24 րոպեում։

Ես 38 տարի է, ինչ ԱՄՆ իրավական համակարգի ակտիվ անդամ եմ, և այդ տարիներից ավելի քան 31-ը հանդիսանում եմ փաստաբան: Որպես իրավաբանական դպրոցի դեկան և իրավունքի պրոֆեսոր՝ իմ ծառայությունը տևել է 22 տարի: Ես լայնորեն դասախոսել եմ ԱՄՆ-ի իրավապահ համակարգի ակադեմիաներում և տարիներ շարունակ ծառայել եմ որպես Կալիֆորնիայի նահանգի դատական գնահատման մի քանի հանձնաժողովների անդամ: Եվ այս բոլոր տարիների ընթացքում ես դեռ չեմ հանդիպել մի գործի, որը հնարավոր էր լուծել կամ պատշաճ ձևով լուծվել է ընդամենը 24 րոպեում։

Արդարադատության իմաստը այն հենց այնպես արագացնելու մեջ չէ: Արդարությունը՝ ճշմարիտ արդարադատությունը, այն է, որն իրականացվում է ծանր ու թեթև անելով, հետևողական, մտածված և ուշադիր ձևով: Արդարադատությունը ձեռք է բերվում միայն բոլոր փաստերի ու համապատասխան իրավական կարգավորումների մանրակրկիտ ուսումնասիրության արդյունքում: Ու թեև ասվում է, որ «հետաձգված արդարադատությունը մերժված արդարադատությունն է», սակայն այն, ինչը հաճախ չի ասվում, ոչ էլ հաճախ հասկացվում է՝ իսկապես հասկացվում ու սկզբունք դառնում, սա է. «Շտապեցված արդարադատությունն անարդարության բաղադրատոմսն է»:

Վերոգրյալի հիման վրա ես կոչ եմ անում USAID-ին, Հայաստանի արդարադատության համակարգի բարեփոխմանն ուղղված իր ջանքերում հոգ տանել, որ դատական համակարգը բարելավվի, դրա շարքերը բոլոր մակարդակներում բազմապատկվեն՝ առաջին ատյանի և վերաքննիչ դատարաններից մինչև բարձրագույն դատական ատյան: Սակայն մոտ ապագայում USAID-ն պետք է ուշադիր հետևի նաև ՀՀ բարձրագույն դատական խորհրդին: Դատավոր Աննա Փիլոսյանի հարցով որոշումը պետք է կայացվի առաջիկա երկուշաբթի օրը՝ դեկտեմբերի 26-ին, ժամը 17:45-ին։ Ուշադիր հետևեք և որոշեք, թե արդյո՞ք հաշվի են առնվում համակարգային թերությունները, և արդյո՞ք ինստիտուտները նույնքան հաշվետու են, որքան այն անձինք, ովքեր իրենց մակարդակում փորձում են այդ ինստիտուտների կազմում աշխատել իրենց առավելագույն հնարավորությունների սահմաններում: Ուշադիր հետևեք, որպեսզի պարզեք, թե արդյո՞ք ճիշտ է անհատ դատավորին պատասխանատվության ենթարկել անգործունակ համակարգի արատների համար, թե՞ արդարադատության ու արդար դատաքննության Հայաստանյան մոդելը դատավոր Փիլոսյանի գործով կյանքի է կոչում «շտապեցված արդարադատությունն անարդարության բաղադրատոմսն է» հայեցակարգը։

Հայաստանում կարող է արդարադատություն հաստատվել միայն դատական համակարգի բարեփոխմամբ, այլ ոչ թե «կախաղան տանելով» Աննա Փիլոսյանի պես դատավորներին, որոնք գերբեռնված են գործերի ահռելի քանակով, և ակնկալվում է, որ դրանց քննությունը կատարեն «մեծածախ» եղանակով՝ յուրաքանչյուր գործին 24 րոպե հաշվարկով: Հայաստանի ժողովրդին լավագույնս կծառայի դատավորների ավելի շատ հաստիքների ստեղծումն ու նոր դատավորների ներգրավումը: Մինչ այդ, բոլոր շահագրգիռ կողմերը պետք է երախտապարտ լինեն դատավոր Փիլոսյանի նմաններին, քանի որ նրանք են, որ վառ են պահում «գիշերվա ճրագը» և վճիռներ են կայացնում իրենց հանձնարարված ավելի քան 5000 գործերի 99,9%-ով։

Հստակեցնեմ․ եթե կա մի գործ, որն այն ցուցիչն է, թե USAID-ին ո՛ր խնդիրներին պետք է անդրադառնա, իսկ որ խնդիրներին՝ ոչ, ապա սա հենց այդ գործն է: Ուստի ուշադիր հետևեք Դատավոր Փիլոսյանի գործով ԲԴԽ-ի կայացվելիք որոշմանը` պարզելու, թե արդյո՞ք արդար դատաքննության բովանդակային ու ընթացակարգային չափորոշիչները շարունակում են գործել, և արդյո՞ք արդարությունն ու բանականությունն ակնառու են: Հետևե՛ք այս գործին, որպեսզի հավաստիանաք, թե արդյո՞ք այս սկզբունքներն ու արժեքները Հայաստանում «ողջ-առողջ» են:

Ի վերջո, USAID-ն ամերիկյան հարկատուների միլիոնավոր գումարներ է ներդրել Հայաստանում դատական բարեփոխումների համար։ Դատավոր Աննա Փիլոսյանի գործին ուշադիր հետևելը լավ միջոց է տեսնելու, թե արդյոք ԱՄՆ հարկատուների փողերը Հայաստանում արդյունք բերում են, թե ոչ, որպեսզի չպարզվի, որ չնայած USAID-ի լավագույն ջանքերին՝ Հայաստանում դատական համակարգի վիճակը ոչ միայն չի փոխվել դեպի լավը, այլև գնալով վատանում է։