«Իրենց ավանդն ունեցան Բրիտանիան, Ֆրանսիան և, պատկերացրեք, Լեհաստանը»,- գրում է հեղինակը, որի բերած փաստերն ու փաստարկները շատ ուշագրավ  զուգահեռներ են գծում այսօրվա իրադարձությունների հետ մեզ համար:

Հետաքրքիր փաստ. գրեթե յուրաքանչյուր մեղադրանքին Ռուսաստանի հասցեին, որ ներկայացնում են Արևմուտքը և նրա դաշնակիցները, Ռուսաստանը կարող է պատասխանել. «Բայց չէ՞ որ առաջինը դուք սկսեցիք»:

Չի կարելի նախազգուշական հարված հասցնել, եթե անգամ հայտնի է, որ հակառակորդը հարձակո՞ւմ է պատրաստում: Բայց չէ՞ որ հենց այդպես վարվեց Իսրայելը 1967 թ. հունիսի 5-ին՝ գրոհելով Եգիպտոսի, Սիրիայի, Հորդանանի, Իրաքի և Ալժիրի վրա: Հաղթելով Վեցօրյա պատերազմում՝ Իսրայելը մինչև հիմա հսկում է այն ժամանակ գրաված տարածքները՝ Գոլանի բարձունքները, Արևմտյան Երուսաղեմը և այլն: Բայց մարդկության այն հատվածին, որն ապրում է «կանոններով», դա չի խանգարում:

Կամ գուցե անհավատալի՞ է մեր օրերում ռմբակոծել ինքնիշխան եվրոպական երկիր: Ուրեմն եկեք հիշենք 1999 թ. մարտի 24-ը, երբ ՆԱ|ՏՕ-ն սկսեց «Միացյալ ուժ» գործողությունը Սերբիայի դեմ: Ավիացիայի հարձակումները Բելգրադի և երկրի մյուս քաղաքների վրա շարունակվեցին 78 օր: Սերբական կողմի տվյալներով՝ սպանվել է 1002 համազգեստով մարդ (այդ թվում ՆԳՆ 324 աշխատակից) և 1700 քաղաքացիական անձ (այդ թվում գրեթե 400 երեխա): Ոչնչացվել կամ վնասվել են 89 ֆաբրիկա և գործարան, էներգետիկայի 120 ձեռնարկություն, 14 օդանավակայան, 48 հիվանդանոց ու հոսպիտալ, 70 դպրոց, 35 եկեղեցի: Ինչ-որ մեկը պատիժ կրե՞լ է, բացի ռմբակոծվածներից:

Մայիսի 9-ին Ռուսաստանը նշում է ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ տարած հաղթանակի 78-րդ տարեդարձը: Լավ առիթ է կազմելու այդ պատերազմի (և առհասարակ ողջ Երկրորդ համաշխարհայինի) հեղինակների ցուցակը: Ովքե՞ր են այդ ցուցակում, բացի Ադոլֆ Հիտլերից ու նրա շրաջապատից:

Հիտլերը 1938 թ. գարնանից, ոգեշնչված Ավստրիայի բռնակցումից, պահանջում էր Գերմանիային հանձնել չեխական Սուդետյան մարզը՝ լայնաշերտ հողատարածք, փաստացի  Չեխոսլովակիան խեղդող օղակը: Հիմնավորումը՝ Սուդետյան մարզում ապրում էր 2,8 մլն էթնիկ գերմանացի. նրանց նախնիներն այստեղ էին հասել միջնադարյան «Արևելյան գաղութացման»՝ առաջին գերմանական «դրանգ նախ օստենի» ժամանակ:

ԽՍՀՄ-ը օգնություն առաջարկեց չեխոսլովակյան իշխանություններին, բայց Լեհաստանը թույլ չտվեց, որ խորհրդային զորքերն իր տարածքով մտնեին Չեխոսլովակիա: Իսկ ազատ աշխարհի առաջնորդները (Մեծ Բրիտանիան  և Ֆրանսիան) այնքան չէին ցանկանում հակաճառել Հիտլերին, որ տվեցին նրան Չեխոսլովակիան՝ ուշադրություն չդարձնելով Պրահայի իրենց դաշնակիցների ընդվզումներին: Կողմերը ժամանեցին Մյունխեն 1938 թ. սեպտեմբերի 29-ի լույս 30-ի գիշերը և հապճեպ, ոչ հանդիսավոր պայմաններում ամեն ինչ ստորագրեցին. Սուդետյան մարզը 10-օրյա ժամկետում պետք է հանձնվեր Գերմանիային: Չեխոսլովակյան պատվիրակությանը բանակցությունների սենյակ հրավիրեցին, երբ արդեն ամեն ինչ որոշված էր: Իսկ Խորհրդային Միությանը, Չեխոսլովակիայի դաշնակիցներին, որոնք կապված էին նրա հետ 1935 թ. Փարիզյան պայմանագրով, պարզպես չէին կանչել:

Մյունխենի համաձայնությունն առ այսօր անվանում են «Մյունխենի դավադրություն»: «Հիտլերի ամենամեծ ձեռքբերումն իր ընդդիմախոսների թուլությունները գտնելն ու դրանցից օգտվելն էր»,- գրում է բրիտանական ռազմական պատմաբան Էնթոնի Բիվորը «Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը» գրքում: Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Նևիլ Չեմբեռլենի և նրա ֆրանսիացի գործընկեր Էդուար Դալադիեի թուլությունն այն էր, որ իրենց քթից ավելի հեռուն չէին տեսնում:

Բերենք ժամանակի հարգելի մարդկանց մի քանի մեկնաբանություններ, որոնց սեղանի մոտ չէին հրավիրել: Ուինսթոն Չերչիլ, բրիտանացի խորհրդարանական. «…Մենք պարտություն կրեցինք՝ պատերազմը չսկսված: Արևմտյան ժողովրդավարությունների հասցեին ահավոր վճիռ հնչեց. «Դու դրվել ես կշեռքի վրա և շատ թեթև ես գտնվել»:

Էդվարդ Բենեշ՝ Չեխոսլովակիայի նախագահ. «Սա աղետ է մեզ համար, որին մենք արժանի չէինք: Բայց մենք, իհարկե, վերջինը չենք, սա կդիպչի նաև ուրիշներին»:

Սըր Չեմբեռլենը որոշ ժամանակ բոլոր անկյուններում թափահարում էր ֆյուրերից ստացած պահպանագիրը. «Ես խաղաղություն բերեցի մեր սերնդի համար»:

Հիտլերը շատ արտահայտիչ դժկամում էր, թե իրենից խլեցին պատերազմը՝ միանգամից հանձնվելով: Իսկ ջանասեր Լեհաստանը որոշել էր, որ Եվրոպայում նոր ռազմական միություն է առաջանում (Բրիտանիա-Գերմանիա-Ֆրանսիա) և հարկ էր դրանից դուրս չմնալ: Դե տարածքներն էլ կտրտել. մեծ ժողովուրդը հո առանց ագրեսիվ ձեռքբերումների չի մնա:

1938 թ. հոկտեմբերի 2-ին արդեն լեհական տանկերը Գերմանիայի թույլտվությամբ մտան Չեխոսլովակիայի Տեշինյան մարզը (Զաոլզիե): Ներխուժման ընթացքում զոհվեց Չեխոսլովակիայի մինչև 100 քաղաքացի: Վարշավան ստացավ 805 քկմ տարածք և Եվրոպայի բաժանման գործում ֆաշիստական Գերմանիայի առաջին գործընկերոջ կարգավիճակ: Լեհերին ատելի Մոլոտով-Ռիբենտրոպի պակտը ստորագրվել է այդ իրադարձություններից 11 ամիս անց միայն և ըստ մեծի մասի՝ ի պատասխան դրանց:

Ինչո՞ւ  են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը հաշվում՝ սկսած 1939 թ. Լեհաստանի վրա Գերմանիայի հարձակումից և ոչ 1938-ին Գերմանիայի և Լեհաստանի հարձակումից Չեխոսլովակիայի վրա: Որովհետև Բրիտանիան և Ֆրանսիան կուզենային մոռանալ իրենց դերի մասին այդ  անդուր պատմության մեջ:

Գործն ինքնըստինքյան Սուդետիայով և Զաոլզիեով չավարտվեց: Հունգարիան տեղնուտեղը Չեխոսլովակիայից կտրեց Սլովակիայի և Անդրկարպատի հարավային շրջանները Ուժգորոդ, Մուկաչևո և Բերեգովո քաղաքներով: Հունգարիայի թագավորության ռեգենտ Միկլոշ Խորտին 1938 թ. նոյեմբերի 11-ին նվաճված սլովակյան Կոշիցե քաղաք մտավ սպիտակ նժույգի վրա:

1939 թ. մարտ ամսին Չեխոսլովակիայից բան չէր մնացել: Օգնե՞ց դա Բրիտանիային և Ֆրանսիային խուսափելու պատերազմից:  Ահավասիկ մի քաղվածք 1945 թ. Նյուրնբերգյան դատավարության սղագրությունից: Հարց. «Կհարձակվե՞ր Գերմանիան Չեխոսլովակիայի վրա 1938 թ., եթե արևմտյան տերությունները պաշտպանեին Պրահային»:

Պատասխանում է վերմախտի գերագույն հրամանատարության շտաբի պետ, ֆելդմարշալ Վիլհելմ Կեյտելը «Իհարկե ոչ: Մենք բավականաչափ ուժեղ չէինք ռազմական տեսանկյունից: Մյունխենի նպատակը Ռուսաստանին Եվրոպայից դուրս մղելն էր, ժամանակ շահելը և Գերմանիայի սպառազինումն ավարտելը»:

Այլ խոսքով՝ եթե Բրիտանիան և Ֆրանսիան, միավորելով ջանքերը ԽՍՀՄ-ի հետ, վճռականություն ցուցաբերեին սուդետյան հարցում, ապա Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը կարող էր և չլինել: Կամ այլ կերպ կընթանար: Եվ հաստատ Հայրենական մեծ պատերազմը կսկսվեր ավելի ուշ և ոչ այդքան ողբերգական ԽՍՀՄ-ի համար:

Բայց եղածը եղած էր: Չեխոսլովակիայի ռազմարդյունաբերական համալիրն այն ժամանակ խոշորագույններից էր մոլորակում: Չեխոսլովակներից զավթած զենքի, տեխնիկայի և ռեսուրսների շնորհիվ Գերմանիան ջախջախեց Ֆրանսիային ու Լեհաստանին և պատին դեմ տվեց Բրիտանիային: Իսկ վերմախտի՝ 1941 թ. հունիսի 22-ին ներխուժած ուժերի հինգ մոտորացված դիվիզիաներ ԽՍՀՄ մտան հենց չեխական տանկերի վրա: Լավ է, որ մեր պապերը մոմից չէին, ինչպես Չեմբեռլենը (և սա դեռ շատ մեղմ համեմատություն է), այլ պողպատից: Ե՛վ իրենք պաշտպանվեցին, և՛ Չեխոսլովակիան վերադարձրին Եվրոպայի քարտեզ:

Կիրիլ Վիշնեպոլսկի

Աղբյուրը՝ ВЕДОМОСТИ