Սույն թվականի մայիսի 22-ին իր ասուլիսում Նիկոլ Փաշինյանը այլևս բաց տեքստով հայտարարեց, որ ինքն անվերապահ որոշում է կայացրել ճանաչել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը 86 600 քառ.կմ տարածքով, հատուկ ընդգծելով՝ ներայալ Արցախը:

Տարածքային ամբողջականության ճանաչման խնդիրը թվային արտահայտությամբ ներկայացնելու այս հնարքը գաղտնազերծեց Հայաստանի 29 800 քառ.կմ տարածքը Ադրբեջանի կողմից անվերապահ ճանաչելու թեզի նախկինում Փաշինյանի կողմից շրջանառության մեջ դնեելու իրական նպատակը:

Պահանջելով Ադրբեջանից ճանաչել Հայաստանի 29 800 քառ.կմ տարածքը Փաշինյանը, գիտակցաբար թե ոչ, հող էր նախապատրաստում Ադրբեջանի կողմից Հայաստանին փոխադարձ և համարժեք պահանջ ներկայացնելու համար՝ Հայաստանն էլ պարտավոր է ճանաչել Ադրբեջանի 86 600 քառ. կմ տարածքը:

Ինչու՞ էր պետք խաղալ այս ‹‹թվերի ներկայացումը››:

Բանն այն է, որ 2022թ հոկտեմբերի 6-ին Պրահայում քառակողմ հանդիպմանը միմյանց տարածքային ամբողջականության ճանաչման համար որպես իրավական հիմք ընդունելով ԱՊՀ ձևավորման մասին 1991թ դեկտեմբերի 21-ի Ալմա Աթիի Հռչակագիրը կողմերը, որքան էլ փորձում էին խուսափել, այդուհանդերձ հայտնվել էին իրավական կազուսի առջև:

Ո՞րն է այդ իրավական ‹‹ծուղակը››:

ԱՊՀ ձևավորման մասին 1991թ դեկտեմբերի 8-ի Բելովեժյան համաձայնագրին հետխորհրդային պետությունների միացման իրավական հիմքը ոչ թե Հռչակագիրն է, այլ Ալմա Աթիում ստորագրված Արձանագրությունը: Այդ է պատճառը, որ պետությունները վավերացրել են ոչ թե վերը նշված Հռչակագիրը (որին հղում էր կատարվում 2022թ հոկտեմբերի 6-ի պրահյան հայտարարության մեջ), այլ Արձանագրությունը: Ընդ որում Հայաստանն այդ Արձնագրությունը վավերացրել է 1992թ փետրվարի 18-ին լուրջ վերապահումներով, որոնք պայմանավորված էին 1991թ. դեկտեմբերի 10-ին ԽՍՀՄ կազմից (հետևաբար և Ադրբեջանի ԽՍՀ կազմից) դուրս գալու և ինքնիշխան Արցախի Հանրապետություն հռչակելու մասին հանրաքվեի փաստով և, ըստ էության, արձանագրում էին Հայաստանի Հանրապետության կողմից արցախյան հանրաքվերի արդյունքների դե յուրե ճանաչումը:

Այլ կերպ ասած, 1991թ դեկտեմբերի 21-ին Ալմա Աթիում ԱՊՀ ձևավորման մասին Արձանագրության ստորագրման պահին Արցախը թե՛ դե ֆակտո և թե՛ դե յուրե այլևս Ադրբեջանի կազմում չէր:

Ի դեպ, ավելորդ չէ նշել, որ հիշյալ Արձանագրությունն է հանդիսանում վերը նշված Հռչակագրի իրավաքաղաքական հենքը:

Եթե այս ամենին ավելացնենք նաև այն փաստը, որ Ադրբեջանը սահմանված կարգով չի վավերացրել ԱՊՀ ձևավորման մասին վերը նշված Արձանագրությունը (ուստի դե յուրե չի դարձել ԱՊՀ անդամ), այլ միայն ստորագրել է ԱՊՀ կանոնադրությունը, ապա առավել ակնհայտ է դառնում, որ տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչման անվերապահ անհրաժեշտությունը որպես Ալմա Աթիի Հռչակագրից բխող պահանջ ներկայացնելը իրավական առումով խոցելի է, իսկ քաղաքական առումով՝ սնանկ:

Ահա թե ինչու Փաշինյանը (ենթադրում եմ ոչ առանց Եվրոմիության և Ադրբեջանի փորձագիտական խորհրդատվության) մեջտեղ բերեց տարածքային ամբողջականության ճանաչման ‹‹իրավական›› նոր մոտեցում՝ տարածքային ամբողջականության ճանաչում տարածքի մակերեսով: Այս պարագայում իրավական բոլոր կիքսերը շրջանցվում են և երկրները տարածքային ամբողջականության ճանաչման խնդրում առաջնորդվում են ոչ միայն ձևական միջազգային իրավունքով, այլ միմյանց աշխարհագրական տարածքի կոնկրետ մեծության ճանաչմամբ՝ թվային արտահայտությամբ:

Ավելին, ոչ պակաս կարևոր է նաև այն, որ իր այս մոտեցմամբ Փաշինյանը հասնում է նաև անկլավների խնդրում Ադրբեջանի պահանջների բավարարմանը՝ դրանց ռազմավարական նշանակության խնդիրը նենգափոխելով զուտ համաչափելի տարածքների փոխանակման խնդրով:

Ուստի ճանաչելով Ադրբեջանի տարածքը 86 600 քառ. կմ չափով, Փաշնյանը ոչ միայն լուծում է Արցախը Ադրբեջանին զոհաբերելու հարցը, այլև Հայաստանը դարձնում է իր ոխերիմ հարևանի ‹‹նախասրահում մշտապես սպասող հաճախորդ››: Ընդ որում նա Հայաստանի այդ կարգավիճակը փաստորեն դարձնում է անշրջելի՝ զրկելով մեզ երբևէ զարգանալու տարրական հնարավորություններից:

Զավեշտն այն է, որ Հայոց երկու պետականությունների այդչափ անկարող և ծնկած վիճակը 44-օրյա պատերազմի դառը պարտություն ուղղակի հետևանքը չէ: Այսօրյա մեր վիճակը պատերազմական գործողությունների դադարից հետո ընդունված որոշումների հետևանք է:

Սա արդեն իշխանատենչություն չէ, սա ծրագիր է:

Ակամայից մտածում ես. մի՞թե մեր սերունդն է հայության այն սերունդը, որին բաժին է ընկել Հայոց Պատմության վերջին էջը շրջելու անփառունակ առաքելությունը:

Դժվար է հաշտվել այդ մտքի հետ:

Եվ պետք չէ՛ հաշտվել այդ կործանարար մտքի հետ:

Համոզված եմ նույնիսկ այս առաջին հայացքից շատ դժվար իրավիճակից դուրս գալու ելքեր կան: Մեր ժողովուրդն իր բնատուր իմաստնությամբ ավելի բարդ իրավիճակներից է դուրս եկել, իհարկե որոշակի կորուստներով, բայց դուրս է եկել: Մենք էլ դուրս կգանք այս իրավիճակից:

Լուծումներ կան, բայց դրա համար ամենակարևոր գործոնը մեր համախմբվածությունն է բոլորիս միակ Հայրենիքը փրկելու գաղափարի շուրջ:

Փրկիչներ չկան, մեր փրկությունը մեր ձեռքերում է:

Կրկնում եմ իրավիճակը շտկելու, արտաքին սպառնալիքները մեղմելու, իսկ հետագայում նաև չեզոքացնելու հնարավորություն կա՛:

Ուղղակի յուրաքանչյուրս պետք է գիտակցի, եթե չսթափվենք և չմիքավորվենք, ապա դատապարտված ենք:

Առանձնապես մեծ և պարտավորեցնող է հասարակության սերուցքի՝ մտավորականության դերը: Այսօր առավել քան երբևէ մտավորականը անելիք ունի: Մտավորականությունը պետք է դառնա մեր ժողովրդի միասնականության ‹‹մերանը››:

Արևելքի մեծ մտածող Օմար Խայամը ասում է. նա ով հոգեպես ընկնում է, նա մահանում է ժամանաակից շուտ:

Ուրեմն կոտրվել չկա՛ և մենք դարձյալ սկսելու ենք Արցախից և արցախցի հերոս մեր քույրերի և եղբայրների հետ միասին:

Ապագան մերն է:

Խոսրով Հարությունյան

24.05.2023թ