Ստորեւ կը ներկայացնենք «Դրօշակ»-ի հարցազրոյցը լիբանանահայ արուեստաբան, «Նոա՛զ արք» պատկերասրահի հիմնադիր, «Ազդակ»-ի աշխատակից դոկտ. Մովսէս Հերկելեանին հետ:
«ԴՐՕՇԱԿ».- Դուք 1970-ականներին Լիբանանից եկել էք Հայաստան բարձրագոյն կրթութիւն ստանալու նպատակով: Ուսանել էք Երեւանի պետական համալսարանի հայ բանասիրութեան բաժանմունքի հայոց լեզուի եւ գրականութեան բաժնում, ինչպէս նաեւ գեղարուեստաթատերական հիմնարկի արուեստաբանութեան բաժնում` իբրեւ ասպիրանտ, ստացել էք արուեստաբանութեան թեկնածուի գիտական աստիճան: Հայրենիք գալիս ունեցել էք նաեւ այլ յանձնառութիւն: Պատմէք, խնդրում եմ, այդ ամէնի մասին:
ՄՈՎՍԷՍ ՀԵՐԿԵԼԵԱՆ.- Սկսեմ այնտեղից, որ ծնուել եմ Լիբանանի հայաբնակ Այնճար գիւղում: Գիւղի բնակչութեան 90 տոկոսից աւելին մուսալեռցիներ են: Գիւղն ունի իր քաղաքապետարանը, թէեւ այստեղ միշտ որոշիչ է Դաշնակցութեան «Կարմիր լեռ» կոմիտէին գործունէութիւնը: ՀՅԴ կոմիտէին կից այստեղ գործում էր Դաշնակցութեան «Բաբգէն Սիւնի» պատանեկան միութիւնը, որի անդամ եմ եղել պատանութեան տարիներին: Երբ տարիքս հասաւ, Դաշնակցութեան շարքերն անցնելիս երդմանս կնքահայրը եղաւ նշանաւոր ազգային-պետական գործիչ Կարօ Սասունին: Սովորում էի գիւղի «Յառաջ» դպրոցում, մտածում էի, որ աւարտելուց յետոյ կը դառնամ ատաղձագործ. սիրահարուած էի, եւ մտքերս այս հարցերի շուրջ էին պտտւում: Այդ տարիներին գիւղ եկաւ մտաւորական մի մարդ` Սարգիս Զէյթլեանը, որը դարձել էր «Կարմիր լեռ» կոմիտէի հերթապահը, միաժամանակ պատանեկան միութեան վարիչն էր եւ դպրոցի տնօրէնը: Նշեմ, որ ծնուած լինելով Մուսա Լեռում` նա նոյնպէս հասակ էր առել Այնճարում, այնուհետեւ ուսման եւ գործերի բերումով հեռացել էր գիւղից: Այնճարի ղեկավարութեան հրաւէրով նա այստեղ էր վերադարձել Եգիպտոսից: Ընկեր Զէյթլեանը աչքի ընկնող, իւրատեսակ անձ էր, եւ պատանեկան միութեան անդամներն ու աշակերտները սիրում էին նրան: Նախակրթարանի հինգերորդ դասարանում էի, մի անգամ նա ինձ իր մօտ կանչեց, ասաց, թէ ուզում է, որ զրուցենք, բայց` ոչ որպէս տնօրէն ու աշակերտ, այլ` ինչպէս դաշնակցական ընկերներ: Այն ժամանակ ես նկարում էի, գրում էի, բեմադրում էի եւ դերասանութիւն էի անում: Ընկեր Զէյթլեանը տեղեակ էր այդ ամէնից եւ այդ մասին խօսեց շատ երկար: Նա ինձ ասաց, որ կա՛մ կը շարունակեմ ապրել այդպէս անհոգ` աղջիկ խաղացնելով, չարութիւններ անելով, կա՛մ կը սովորեմ եւ իմ այս շնորհքները զարգացնելով` լուրջ մարդ կը դառնամ: Ինձ մտածելու համար մէկ շաբաթ ժամանակ տուեց, սակայն նրա սենեակից դուրս գալուց յետոյ որոշեցի, որ կ՛անեմ այնպէս, ինչպէս ասել էր: Պատճառն այն էր, որ նրա մտերմիկ, անկեղծ խօսքը մեծ ազդեցութիւն էր ունեցել ինձ վրայ: Նա ասաց, որ եթէ որոշեմ հետեւել իր խորհրդին, վստահ պէտք է լինեմ, որ յանձին իրեն` դաշնակցական ընկեր ունեմ, որն իմ կողքին է լինելու:
Ես շարունակեցի ուսումս: Ի հարկէ կռուարար էի, որի պատճառով հեռացրին դպրոցից, յաճախեցի բողոքականների դպրոց, սակայն այստեղից էլ ինձ վտարեցին վատ վարքիս պատճառով: Ինչեւէ, ի վերջոյ աւարտական վկայական ստացայ, որից յետոյ այցելեցի ընկեր Զէյթլեանին: Այդ ժամանակ արդէն նա փոխադրուել էր Պէյրութ, որտեղ Կենտրոնական կոմիտէի հերթապահն էր եւ «Վահէ Սեթեան» տպարանի տնօրէնը: Նա ինձ տարբեր յանձնարարութիւններ տուեց, իսկ մի օր էլ, երբ արդէն ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ էր, կանչեց եւ ասաց, որ իմ «մարզական» պարապմունքներն ու միւս զբաղմունքները պէտք է թողնեմ, քանի որ իրենք ուզում են ինձ ուղարկել Հայաստան` ուսումս շարունակելու: Բացատրեց, որ ինձ համար հեշտ չի լինի Հայաստանում հաստատուելը, եւ ճանապարհը ինքս պէտք է գտնեմ: Մէկ ամիս չանցած` կրկին կանչեց: Այս անգամ երեքով էինք. ներկայ էր նաեւ Դաշնակցութեան Բիւրոյի անդամ Հրայր Մարուխեանը: Նրանք երկուսով բացատրեցին ինձ, թէ Հայաստանում ի՛նչ եմ անելու:
Ասացին, որ ես հայրենիքում պէտք է դառնամ Դաշնակցութեան աչքը, պէտք է նայեմ, թէ ի՛նչ է անցնում-դառնում, նաեւ պէտք է այնտեղ տարածեմ «Բագին» ամսագիրը, «Ազդակ Շաբաթօրեակ-Դրօշակ» թերթը, ազգային-յեղափոխական գրականութիւն, ինչպէս եւ` Հայաստանում արգելուած հայ գրողների աշխատութիւնները, ինչպէս, օրինակ, Յակոբ Օշականի կամ Լեւոն Շանթի ստեղծագործութիւնները:
Ասացին նաեւ, որ գաղտնիութեան համար իմ գործը կը լինի միայն իրենց երկուսի հետ: Անշուշտ համաձայնուեցի: Այդպէս էլ եղաւ, հետագայում գործերով միայն նրանց հետ էի շփւում: Մօրս ազգական Մարտիրոս Գուշակչեանը համայնավար էր եւ համայնավարական «Կանչ» թերթի խմբագիրը: Նրա միջոցով դիմեցի Հայաստանում սովորելու համար, սակայն առաջին տարին մերժեցին, երկրորդ տարին եւս մերժեցին: Թոյլատրուեց երրորդ տարին, եւ կարողացայ գալ ու ընդունուել պետական համալսարան: Մինչ այդ Լիբանանում համալսարանի ճարտարապետական բաժին էի ընդունուել, այնտեղի ուսումնառութիւնը թողեցի կիսատ եւ եկայ Հայաստան: Ի դէպ, գալուց առաջ Սարգիս Զէյթլեանն ասաց. «Հայաստանում երկու մարդու իմ կողմից բարեւ կը փոխանցես, իսկ յետոյ ինձ կ՛ասես, թէ ինչպէս արձագանգեցին»: Ասաց, որ երկուսն էլ իմ դասախօսներն են լինելու: Այդ մարդկանցից առաջինը Զաւարեանն էր` Սիմոն Զաւարեանի եղբօր տղան: Նա մեզ դասաւանդում էր վրացական գրականութիւն, սակայն հիմնականում պատմում էր Սայաթ-Նովայի եւ Շոթա Ռուսթաւելու «Վագրենաւորի» մասին: Նոր տարուայ նախօրեակին համալսարանի հին շէնքում մի օր մօտեցայ նրան եւ ասացի. «Ընկե՛ր Զաւարեան, ես ձեզ Լիբանանից բարեւ եմ բերել»: Նա ինձ մի անկիւն քաշեց եւ հարցրեց, թէ` ումից, պատասխանեցի` Սարգիս Զէյթլեանից: Զաւարեանը գունատուեց, ասաց. «Տղա՛յ ջան, ես այդպիսի մարդու չեմ ճանաչում եւ այլեւս ինձ նման բարեւներ չբերես»: Ես յուսահատուեցի եւ երկրորդ անձին չէի ցանկանում մօտենալ, սակայն Նոր տարին մօտենում էր, Պէյրութ պէտք էր վերադառնայի եւ ընկեր Զէյթլեանին զեկուցէի իր յանձնարարութեան կատարման մասին: Երկրորդ անձը Ռաֆայէլ Իշխանեանն էր: Թէեւ Զաւարեանի վերաբերմունքից յետոյ կասկածների մէջ էի, այնուամենայնիւ, մի օր միջանցքում մօտեցայ Իշխանեանին եւ փոխանցեցի բարեւը: Նա զարմացաւ, նախ հարցրեց, թէ Պէյրութի՞ց եմ, պատասխանեցի, որ Այնճարից եմ: Իշխանեանն ասաց. «Աւելի լաւ, ուրեմն դու մերոնքական ես»: Ուզում էր ասել` դաշնակցական: Յետոյ աւելացրեց. «Այստեղ խօսելու տեղ չէ, կը գաս մեր տուն, կը խօսենք»: Գնացի իրենց տուն, խօսեցինք, ասաց, որ ինձ պէտք է ծանօթացնի իր փեսայի հետ: Այդ ժամանակ Իշխանեանի դուստրը եւ Վազգէն Մանուկեանը նոր էին նշանուել: Իշխանեանն ասաց. «Վազգէնն էլ մարդ է փնտռում, որի միջոցով կարող է կապ հաստատել Դաշնակցութեան հետ»: Այդ օրերին արդէն Վազգէնն ընդյատակեայ խումբ ունէր: Մենք ծանօթացանք, մտերմացանք, եւ այդ մտերմութիւնը շարունակւում է մինչեւ այսօր:
«ԴՐՕՇԱԿ».- Դուք այդ ժամանակ ձեզ հետ գրականութիւն էիք բերում եւ տարածում Հայաստանում:
Մ. Հ.- Այո՛, «Բագին»-ը եւ «Ազդակ Շաբաթօրեակ-Դրօշակ»-ն էի տարածում, ինչպէս նաեւ` գրականութիւն: Դրանք հիմնականում ուղիղ չէին մտնում Հայաստան, այլ Մոսկուայի կամ Օտեսայի ճանապարհով: Մանրամասների մէջ չմտնելով` ասեմ, որ տարբեր մարդիկ այս գործում օգտակար էին լինում: Օրինակ` Մոսկուայում շատ էր օգնում բանաստեղծ, թարգմանիչ Աբրահամ Ալիքեանը:
Ալիքեանը ներգաղթած էր, Մոսկուայում աւարտել էր Գորկու անուան գրականութեան հիմնարկը եւ նոյն հիմնարկում դասաւանդում էր: Մաքսատան գրաքննիչները (բնականաբար հայերէն գրականութիւնը հայերի ձեռքի տակով էր անցնում) կապի մէջ էին Ալիքեանի հետ եւ գիտակցաբար այդ գրականութիւնը յանձնում էին նրան: Իսկ Մոսկուայից Հայաստան մամուլն ու գրականութիւնը հասնում էր շատ հեշտութեամբ: «Ազդակ Շաբաթօրեակ-Դրօշակ»-ը բաժանւում էր շատ աւելի զգուշութեամբ եւ աւելի քիչ մարդկանց, քան` «Բագին»-ը: Այստեղ հասցնելու եւ տարածելու գործում լաւ դերակատարութիւն ունէր Ռազմիկ Դաւոյեանը: Իր հետ տարիներ շարունակ ես շատ լաւ գործակցել եմ: Ինչ-որ բաներ էլ ես էի սահմանով անցկացնում: «Բագին»-ը ես տալիս էի վստահելի մարդկանց` Սօս Սարգսեանին, Ռազմիկ Դաւոյեանին, Հրանտ Մաթեւոսեանին, Բագրատ Ուլուբաբեանին եւ ուրիշների: Ինձ համար վստահելի գործակիցներ էին` Ալբերտ Կոստանեանը, Սէյրան Խաթլամաջեանը, Պետրոս Այնթապլեանը, Ռուբէն Յովսէփեանը, Ռաֆայէլ Իշխանեանը, Աննա Պետրոսեանը եւ այլք: Մեզ հետ գործակցել են նաեւ Սիլվա Կապուտիկեանն ու Ալեքսանդր Թոփչեանը, որոնք թէեւ «Բագին»-ը ստանում էին այլ միջոցներով (առաջինը` «Մշակութային կապի կոմիտէի», իսկ երկրորդը` իր հօր` Էդուարդ Թոփչեանի միջոցով), սակայն նրանց նկատմամբ նոյնպէս մեծ վստահութիւն ունէինք: Թուարկուած մարդկանց «Բագին»-ը տալիս էի ուղղակիօրէն, ուրիշների դէպքում ամսագիրը դրւում էր դարակներում, եւ նրա մէջ գրութիւն էր լինում. «Կարդա՛ եւ փոխանցի՛ր»: Կարդացողը փոխանցում էր իրեն վստահելի մարդու: Բռնուելու դէպքում հնարաւոր չէր շղթան բացայայտել: Համալսարանի պատմաբաններին «Ազդակ Շաբաթօրեակ-Դրօշակ»-ը տալիս էր Ռ. Իշխանեանը: Նաեւ Պետրոս Այնթապլեանը կար, որը շատ զարգացած մարդ էր, լայն կապեր ունէր մտաւորական շրջանակների հետ, նրանց փոխանցում էր «Ազդակ Շաբաթօրեակ-Դրօշակ»-ը եւ «Բագին»-ը: Պետրոս Այնթապլեանը մամուլն ու գրականութիւնը տալիս էր նաեւ հօրեղբօր տղային` Մացակ Այնթապլեանին, որն էլ տարածում էր դասախօսների եւ իր ուսանող ընկերների շրջանում:
«Ազդակ Շաբաթօրեակ-Դրօշակ»-ը, ի հարկէ, ես աւելի քիչ մարդկանց էի տալիս: Ռուբէնի «Յուշեր»-ի կամ Վրացեանի «Հայաստանի Հանրապետութիւն»-ի նման գրքերը հասցւում էին, օրինակ, նաեւ Ճոն Կիրակոսեանին կամ Մինիստրների խորհրդի նախագահի տեղակալ Ալեքսան Կիրակոսեանին: Այս երկու անձինք Կենտկոմի անդամներ լինելով` իրաւունք ունէին գրադարանում արգելուած գրականութիւն կարդալ, սակայն եթէ այդպէս անէին, պէտք էր արձանագրուէր, որ այդ մարդիկ այդ գրքերը կարդացել են: Այդ պատճառով գերադասում էին շատ բաներ այսպէս կարդալ: Գրքերն էլ շրջանառւում էին մամուլի պէս` կարդալու եւ փոխանցելու շղթայով: Ասեմ, որ ամենամեծ ժողովրդականութիւնը վայելում էր Անդրանիկ Ծառուկեանի «Թուղթ առ Երեւան»-ը: Սրա պահանջարկը այնքան մեծ էր, որ նոյնիսկ խմորատիպ ձեւով տպագրել եւ տարածել էինք: Այդպէս խմորատիպ տարածուել է նաեւ Օտեանի «Փանջունին»:
Այդ տարիներին Սարգիս Զէյթլեանը խմբագրին յանձնարարել էր, որ «Բագին»-ը քաղաքականանայ: Պատահում էր, որ «Բագին»-ը Ազգային անվտանգութեան կոմիտէի կողմից բռնագրաւուում էր, բայց յետոյ այդ բռնագրաւուած օրինակը կրկին յայտնւում էր մարդկանց ձեռքին: Նշանակում է, որ հէնց ազգային անվտանգութեան աշխատակիցներն էին այն տարածում: Երբ այս մասին Զէյթլեանն իմացաւ, թելադրեց Պօղոս Սնապեանին, որպէսզի քաղաքականացնի «Բագին»-ը, ինչը եւ Սնապեանը կատարեց յաջողութեամբ: Սնապեանին յանձնարարուել էր նաեւ յատուկ ուշադրութիւն դարձնել հայաստանցի այն երիտասարդ գրողներին, որոնք իրենց ստեղծագործութեամբ դուրս էին սոցիալիստական ռէալիզմի կաղապարներից: Դա վերաբերում էր գրականագէտ Ալեքսանդր Թօփչեանի համախոհներին եւ ուրիշների` Հենրիկ Էդոյեանին, Արտեմ Յարութիւնեանին, Դաւիթ Յովհաննէսին, Սլաւիկ Չիլոյեանին, Արմէն Մարտիրոսեանին եւ այլոց: Այս մարդկանց հետ ես մշտապէս մօտ եմ եղել, բայց արգելուած էր նրանց «Բագին» տալը, որպէսզի չվտանգուեն: Այս գրողներից շատերին, սակայն, ամսագիրը կամ նրա առանձին նիւթերը փոխանցում էր Ալեքսանդր Թոփչեանը, որին հասու էին իր հօր` Գրողների միութեան նախագահ Էդուարդ Թօփչեանի ձեռքի տակ եղած օրինակները:
«ԴՐՕՇԱԿ».- Անդրադառնանք Վազգէն Մանուկեանի հետ գործակցութեանը:
Մ. Հ.- Երբ 1969 կամ 70 թուականին Վազգէն Մանուկեանը վերադարձաւ Մոսկուայից, իր համախոհ ընկերների հետ արդէն ինչ-որ բաներ արել էր Մոսկուայում: Օրինակ` ցոյցեր էին կազմակերպել Թուրքիայի դեսպանատան առջեւ, դրա համար ձերբակալուել էին եւ այլն: Այնտեղ նա ծանօթ էր եղել մի շատ կարեւոր մարդու հետ: Այդ մարդը Համբարձում Յովակիմի Յարութիւնեանն էր, որին աւելի շատ ճանաչել էին որպէս Համօ Ակիմիչ: Նա եղել էր Խորհրդային Միութեան դեսպանը Քանատայում, որտեղ ծառայութիւնն աւարտելուց յետոյ վերադարձել եւ աշխատել էր ԽՍՀՄ արտգործնախարարութիւնում` որպէս խորհրդական: Այս մարդը շատ լաւ իմացել էր Խորհրդային Միութեան խոհանոցը, եւ առաջին անգամ ինքն էր Վազգէնին ասել, որ Խորհրդային Միութիւնը քայքայուելու է, եւ մենք պէտք է պատրաստ լինենք անկախութեան: Նա շուտ է մահացել, սակայն հասցրել է Վազգէնին եւ ընկերներին քաղաքականապէս դաստիարակել: Բացատրել է, թէ ի՛նչ է Ամերիկան, ի՛նչ է Խորհրդային Միութիւնը, եւ ինքը համաձայն է եղել անկախութեան գաղափարի հետ: Այս մարդն է Վազգէնին ծանօթացրել մարշալ Բաղրամեանի, մարշալ Բաբաջանեանի եւ ծովակալ Իսակովի հետ:
Վազգէն Մանուկեանը պաշտօնեայ չեղած ժամանակ շփուել էր նաեւ Հայաստանի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Զարուբեանի հետ, որը նոյնպէս մեծ հայրենասէր էր:
«ԴՐՕՇԱԿ».- Այժմ խօսենք Վազգէն Մանուկեանի գլխաւորութեամբ համալսարանում գործած «Մշակութային ակումբ»-ի մասին, ապա անդրադառնանք «Թարգմանչաց տօներ»-ին:
Մ. Հ.- Մոսկուայից վերադառնալով` Վազգէն Մանուկեանը ցանկացել է այստեղ շարունակել իր ազգային գործունէութիւնը: Նա մտածել է, որ եթէ քաղաքական բնոյթի կազմակերպութիւն ստեղծի, իշխանութիւններն դրա դէմ անմիջապէս կոշտ միջոցներ կը ձեռնարկեն, եւ որոշել է մշակութայինի անուան տակ ստեղծել ինչ-որ կազմակերպութիւն: Համալսարանում ստեղծւում է «Մշակութային ակումբ»-ը, որը որոշ ժամանակ անց բացայայտւում է, եւ նրա գործունէութիւնը դադարեցւում է: Եթէ չեմ սխալւում, 1972 թուականին ստեղծւում են, այսպէս կոչուած, «Թարգմանչաց տօներ»-ը` իբր թէ պատմութիւնից յայտնի հայկական այդ տօնը տօնելու նպատակով: Այս անուան տակ հաւաքները տեղի էին ունենում հիմնականում Սերկէյ Մերգելեանի հիմնարկին պատկանող Ծաղկաձորի հիւրանոցում` Մերգելեանի հովանաւորութեամբ: Մերգելեանը Վազգէնի հետ սերտ յարաբերութիւնների մէջ էր, ես էլ եմ շփուել իր հետ, ինչպէս նաեւ` Գուրզադեանի եւ Իոսիֆեանի նման մեծ գիտնականների հետ: Նրանք բոլորը հայրենասէր մարդիկ էին: Կազմակերպութիւնը հիմնելու համար ստեղծուել է ղեկավար մարմին` յանձնախումբ: Եօթ հոգանոց այդ յանձնախմբի մէկ անդամի` Վրէժի մահուանից յետոյ ինձ ընդգրկեցին…
Տիկին Թորոսեան, Ճիմ Թորոսեան, Մետաքսիա Սիմոնեան, Սիլվա Կապուտիկեան, Սերգէյ Մերգելեան, Կարէն Յակոբեան, Վերա Յակոբեան եւ դերասանուհի մը:
Երկրորդ շարք ոտքի` Ար. Թարխանեան, Գր. Խանջեան, Արա Շիրազ եւ ներկաներուն կողակիցներն ու ուստրերը:
Վերջին շարք ոտքի` Հ. Ղազարեան, Բ. Արաքսեան, Ե. Ստեփանեան, Մ. Ս. Հերկելեան, Լ. Խաչատրեան, Վ. Մանուկեան եւ Դ. Վարդանեան:
«Թարգմանչաց տօներ»-ը կազմակերպւում էին ամէն տարի աշնանը: Մերգելեանի գլխաւորած հիմնարկի հիւրանոցում հաւաքւում էին մինչեւ 150 յայտնի մտաւորականներ ու արուեստագէտներ` դերասաններ նկարիչներ, գրողներ եւ այլն: Նրանց թւում էին` Սօս Սարգսեանը, Լուսինէ Զաքարեանը, Խորէն Պալեանը, Մետաքսիա Սիմոնեանը, Սիլվա Կապուտիկեանը, Հրանտ Մաթեւոսեանը, Բագրատ Ուլուբաբեանը, Ռազմիկ Դաւոյեանը, Համօ Սահեանը, Մուշեղ Գալշոյեանը, Սերօ Խանզադեանը, ճարտարապետներ` Արթուր Թարխանեանը եւ Ճիմ Թորոսեանը, արուեստաբաններ` Շահեն Խաչատրեանն ու Հենրիկ Իգիթեանը, նկարիչներ` Յակոբ Յակոբեանը, Կարէն Սմբատեանը, Սէյրան Խաթլամաջեանը: Այս հաւաքների ժամանակ քննարկւում էին մշակոյթի, հայոց լեզուի եւ գրականութեան հետ կապուած խնդիրներ, ինչպէս նաեւ` ազգային ու անկախութեան հետ կապուած հարցեր: Այս ձեռնարկների նպատակներից մէկը մտաւորականներին համախմբելն էր, օրինակ` ռուսականացման վտանգի դէմ մտաւորականները պատրաստ էին միահամուռ պայքարի:
Ձախէն աջ` Սերգէյ Մերկելեան, Մովսէս Ս. Հերկելեան, Անտոն (Անդրանիկ) Եոսիֆեան, Վերա Յակոբեան, Յասմիկ Դաւոյեան, Ռազմիկ Դաւոյեան, Յակոբ Յակոբեան եւ կինը` Մարի Յակոբեան:
Նշածս յանձնախումբը գործում էր մի քանի ուղղութիւններով. անում էինք խիստ գաղտնի, կիսագաղտնի եւ բացայայտ գործեր: Այսպիսի սկզբունք կար, եթէ անում էինք գերգաղտնի գործեր, միւսներն այդ մասին պէտք չէր իմանային: Եթէ ոեւէ մէկը որեւէ տեղեկութիւն էր բերում, ոչ ոք պէտք չէր հարցնէր, թէ որտեղից է այդ տեղեկութիւնը:
Ասեմ, որ Դաշնակցութիւնը ամբողջովին տեղեակ էր այս գործունէութեանը, ինչպէս նշեցի, կապի մէջ էի Մարուխեանի եւ յատկապէս Զէյթլեանի հետ:
«ԴՐՕՇԱԿ».- Ինչո՞ւ Դաշնակցութեան կողմից փորձ չի արուել աւելի սերտ կապեր հաստատել, գործակցել, կուսակցական բջիջներ ստեղծել Հայաստանում:
Մ. Հ.- Վազգէն Մանուկեանը ցանկանում էր, որ պաշտօնական յարաբերութիւններ լինէին, սակայն Զէյթլեանը դէմ էր. նա ասում էր, որ բացայայտուելու դէպքում հետեւանքները շատ ծանր կը լինեն: Այդ պատճառով Դաշնակցութիւնը խուսափել է, օրինակ, նաեւ նիւթական աջակցութիւն ցոյց տալ: Կազմակերպութիւնն ինքն էր իր անդամների եկամուտներից յատկացնում գործերի համար: Միւս կողմից` եթէ Դաշնակցութեան անունն ի յայտ գար, շատերը կը հեռանային: Աւելացնեմ, որ այս խմբի գործերին ամբողջովին տեղեակ էր Ռաֆայէլ Իշխանեանը, մասամբ` Հրանտ Մաթեւոսեանը, Ռազմիկ Դաւոյեանը, Պետրոս Այնթապլեանը:
«ԴՐՕՇԱԿ».- Ձեր ղեկավար խումբն ունենո՞ւմ էր իր առանձին ժողովները:
Ձախէն աջ` Հայկ Ղազարեան, Մովսէս Ս. Հերկելեան, Եսայի Ստեփանեանն ու կինը, Վազգէն Մանուկեան, Լութվիկ Խաչատրեան ու կինը եւ Դաւիթ Վարդանեան: (1979-ի աշուն, Ծաղկաձոր):
Մ. Հ.- Այո՛, եւ մեր ժողովները, քննարկումները տեղի էին ունենում հիմնականում Վազգէն Մանուկեանի տան նկուղում, ինքն էր մեր ղեկավարը, մենք բոլորս իրար «շեֆ» էինք ասում, որպէսզի չիմացուի, թէ ո՞վ է մեր իսկական ղեկավարը, միաժամանակ դա մեր գաղտնաբառն էր (փարոլան): Այստեղ մենք յաճախ քարտ էինք խաղում, որպէսզի, եթէ յանկարծ գան ձերբակալելու, տեսնեն, թէ ինչով էինք զբաղուած: Մեզ, ի հարկէ, հետեւել են, հետագայում փաստեր են ի յայտ եկել, որ ուշադրութեան կենտրոնում ենք եղել: Ի դէպ, ինձ Հայաստանից «փերսոնա նոն կրաթա» յայտարարելով` 81 թուականին արտաքսել են… սովետից: Այսինքն` Հայաստանում 71-ից սկսած` 10 տարի գտնուելուց յետոյ: Կորպաչովի ժամանակ ինձ ներում եկաւ:
Մի անգամ` 74 թուականին, Վազգէնը եկաւ եւ ասաց, թէ յստակ տեղեկութիւններ ունի, որ սովետը պիտի քանդուի, եւ մենք պէտք է պատրաստուենք անկախութեան: Մենք թերահաւատութեամբ վերաբերուեցինք այդ մտքին: Այնուամենայնիւ, ես այս լուրը փոխանցեցի Սարգիս Զէյթլեանին եւ Մարուխեանին: Մարուխեանն ասաց, թէ Քէյ, Ճի. Պի.-ն մեզ փորձում է, ցանկանում է իմանալ, թէ ի՛նչ ենք մտածում անկախութեան մասին, ինչ-որ բան անո՞ւմ ենք այս ուղղութեամբ, թէ՞ ոչ: Իր ասածի մէջ տրամաբանութիւն կար, իսկ Զէյթլեանն ասաց, որ եթէ նոյնիսկ դա այդպէս է, մենք պէտք է պատրաստ լինենք անկախութեանը: Պատմութիւնը, ցաւօք, ցոյց տուեց, որ պատրաստ չէինք այդ օրուան: Այո՛, մենք պատրաստ էինք ըմբոստութեան, եւ «Թարգմանչաց տօներ»-ը այս առումով մեծ դեր էին խաղացել: Անկախութեանն առնչուող հարցերը քննարկւում էին այնտեղ, նոյն կերպ մտածող մտաւորականների համախմբում էր տեղի ունեցել, սակայն պատմութիւնը ցոյց տուեց, որ մենք պատրաստ էինք ըմբոստութեան, բայց` ո՛չ անկախութեան:
«ԴՐՕՇԱԿ».- Այսինքն կարելի է ասել, որ այդ շարժումը նախապատրաստեց սերնդի մի փաղանգի` ապագայ անկախութեան համար:
Մ. Հ.- Ոչ թէ մի հատուածի, այլ աչքի ընկնող եւ ճանաչուած գրեթէ ողջ մտաւորականութեանը: Առանց մտաւորականութեան` ժողովուրդը տեղից չի շարժուի: Այդ մտաւորականութիւնը ժողովրդին ոտքի հանեց, իսկ անկախութիւնից յետոյ ամորձատեցին մտաւորականութեանը, եւ մենք այսօր, իբրեւ այդպիսին, բառի իրական իմաստով, մտաւորականութիւն չունենք: Չկայ այն մտաւորականութիւնը, որը ժողովրդին կարող է ոտքի հանել, եւ սա արուել է ծրագրուած ձեւով:
