Խոսք ընթերցողի

Ինձ շատ են հանդիպել գրքեր, որոնց վերնագիրն միանգամից բացահայտում է գրքի իմաստն ու բովանդկությունը: Այդպիսի  գրքերից է հանրաճանաչ պատմաբան-հրապարակախոս Համլետ Դավթյանի «Մեծն Վասակ Սյունի» («Կողբ» հիմնադրամ, 2023թ.), համարձակվում եմ ասել, փաստագրությունը: Անվանի վիպասան Րաֆֆու «Վասակին պետք է հասկանալ , նրան հասկանալու համար պետք է լավ ուսումնասիրել հայոց պատմությունը» խոսքերը ընտրելով որպես բնաբան հեղինակը իրոք մեղվաջան ու տիտանական աշխատանք է կատարել ու հենց «նախագրություն»-ում մեծարել Վասակ Սյունուն, նրան տեղավորելով Մովսես Խորենացու, Թեոդոս Ռշտունու, Հովհաննես Թումանյանի կողքին: Գոնե այս չորսին վստահաբար դասելով թագավորական և կաթողիկոսական տիտղոսներ չունեցող հայ մեծերի գերդաստանում:

Հեղինակի այս և մյուս բոլոր դիրքորիշումները հենված են պատմական հարուստ նյութի ուսումնասիրության վրա: Ուսումնասիրվել է Սյունյաց իշխանի վերաբերյալ հրապարակում առկա հիմնական գրականությունը  (վերջում բերված գրականության ցանկում ոչ ավել ոչ պակաս 299 գրքեր են, այդ թվում օտարալեզու շատ աղբյուրներ):

Աշխատության Ա գլխում ներկայացվում է հայ-իրանական աշխարհը՝ աշխարաքաղաքական և հոգևոր տեսանկյունց: Առանց զարմանքի ու տարակուսանքի չես կարող կարդալ, որ Պարսկաստանում եղել է 80 եպիսկոպոսություն: Հաջորդիվ Վասակ Սյունին ներկայացվում է որպես հայոց իշխան և պարսից իշխանհավոր: Այստեղ ընդգծվում է, որ պատմագիտական ճշմարտությունը այն է, ու Վասակ Սյունին հայոց մարզպանի պաշտոնում հանդես է գալիս իբրև ազգային շահերի պաշտպան: Գրքի Գ գլուխը վերնագրված է այնպես ինչպես ընդունված է հայ պատմագրությա մեջ՝ հայոց պատերազմը: Հետո Փայտակարանը դառնում է մերժված հնարավորություն: Ապստամբել ամերևին էլ չի նշանակում թշնամանալ: Հենց այս բանաձևով է բացատրվում Վասակ Սյունու քաղաքական համոզմունքները, նպատակները, էություը: Հիմնական մեղադրանքը, որ ներկայացվում է Սյունյաց իշխանին, հայոց թագավոր դառնակու ցանկությունն է: Հայոց թագավորական գահը վերականգնելու ցանկությունը, հայոց եկեղեցին իրեն սպասահկող պատմաբանների ջանքերով պաշտոնականացրել է: Պարադոքս կարող է գնահատվել, բայց 5-րդ դարում հայոց եկեղեցին դեմ է եղել Հայոց թագավորության վերականգնմանը:

… Քաղաքացիական պատերազմ, խռովություն ընդդեմ Վասակ Սյունու: Ինչու՞: Իսկ ի՞նչ եղավ Ավարայրից հետո: Դատավճիռ, թե՞ դատավճիռներ: Երբ եկեղեցին տոնում էր Ավարայրի բարոյական հաղթանակը, իսկ հետագայում սերունդներ էին դաստիայակվում Ավարայրի ոգով, շատերի նման մոռացանք, որ Ավարայրի ավարտը Տիզբոնյան դատավճիռն էր:

Քննարկեկլով «Առաջնորդ, թե՞ հերոս» հարցադրումը հեղինակը օգնում է, որ ընթերցողը համոզվի, որ լավ առաջնորդի դեպքում հերոսների կարիք չի զգացվի: Հեղինակը մեթոդաբանական լուրջ սխալ է համարում Վարդան Մամիկոնյանի համեմատումը Վասակ Սյունու հետ՝ Վասակը ինքնուրույն որոշումներ կայացնող էր, Վարդանը՝ լոկ կատահող: Վասակը դավաճան չէր, ազգային գործիչ էր: Վարդանն էլ ազգային հերոս չէր՝ եկեղեցու նվիրյալ էր: Հեղինակը կատարել է իր ընտրությունը քրտնաջան աշխատանքի արդյունքում, հիմա ընտրության հերթը մերն է՝ ում ենք շարունակելու համարել մեր ազգային ոգու խորհրդանիշը: Իր գրքում մեր գործը կրկնակի հեշտացնում է հեղինակը «Ստոհև՝ ամփոփ» վերնագրով 1-64 թվագրումով ընդգծումներով ներկայացնելով գրքում ամրագրված մանրամասները:

Ամփոփելով Վասակ Սյունու դիմանկարի ուրվագծումը նա հիշեցնում է ընթերցողին, որ Վասակ Սյունին գոռոզ չէր, փառասեր չէր, իշխանատենչ չէր… Վասակ Սյունին առաջնորդ էր: Օրվա պահանջն է վերանայել նրա հարգն ու պատիվը պատմագրության մեջ, արժանի տեղ հատկացնել նման մեծ անրատականությանը: Ավարայրը որպես այժմեական արժեք գնահտելով հեղինակը այն դնում է ժամանակի սլացքի մեջ ու վերջում կրկնում՝ վաղվա Ավարայրը լինելու է թուրքի դեմ, պարսիկների զորակցությամբ, որին եթե լավ պատրաստված լինենք, կհետեևի հայ ժողովհդի վերախոյանքը: Այդ համոզմունքով էլ հեղինակը ընդգծում է, որ հայ ժողովրդի համախմբող գաղափարը և բարձրագույն արժեքը կարող է լինել Սրբազան հող, ծրագիրը՝ Մեծ վերադարձը (վերադարձնեք կվերադառնանք), կարգախոսը՝ նախ և առաջ Հայաստանը: Այս գրքի ընթերցումից հետո ինձ թվում էր, որ ինչպես գրքի շապիկի նկարում է, Վասակ Սյունին կանգնած էր թիկունքով դեպի ժողովուրդը, դեպի պատմությունը: Համլետ Դավթյանին հաջողվել է վերջապես ցույց տալ նրա իրական դեմքը:

Ուշագրավ այս աշխատությունը կարդալիս ընթերցողը կզգա, որ իր հետաքրքրությունը հենց այդ պահին բավարարելու նպատակով է հեղինակը տողատակ-ծանոթագրոըթյուների միջոցով ներկայացնում փաստագրական նյութերը՝ հաճախ հակիրճ, հաճախ ավելի ծավալուն ու ծանրակշիռ: Կարծում եմ հենց այդ նպատակին են միտված նաև գրքի վերջում զետեղված տեղանունների և անձնանունների ցանկերը: Առավել հետաքրքրվողների համար ավելացնեմ, ու նկարագրվող դեպքերը տեղի են ունեցել 5-րդ դարում, բայց դարեր անց ծնված մեր մեծերը՝ Հովհաննես Թումանյանը, Ղևոնդ Ալիշանը, Րաֆֆին հիշատակվում են չորսական անգամ:

Վաղարշակ Ղորխմազյան