Բազմաթիվ գործոններ նպաստեցին Ադրբեջանի վերջնական հաղթանակին Հայաստանի հետ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ երկարատև հակամարտությունում: Որոշ գործոններ արմատավորված են Հարավային Կովկասի բարդ պատմության մեջ։ Մյուսները վերաբերում են Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև չափերի, բնակչության և ռեսուրսների անհամամասնությանը: Ի տարբերություն Հայաստանի, որը քիչ բնական ռեսուրսներ ունի, Ադրբեջանը էներգետիկ ռեսուրսներով հարուստ երկիր է և, հետևաբար, ի վիճակի է մեծ գումարներ ծախսել զենքի վրա, ասվում է Ամերիկյան Quincy Institute for Responsible Management ամսագրի Responsible Statecraft-ի հոդվածում:
«Լրացուցիչ գործոնները ներառում են Հայաստանի մշտական ներքաղաքական տարաձայնությունները երկրի արտաքին քաղաքական կողմնորոշման շուրջ, ինչպես նաև Հայաստանի և Ղարաբաղի քաղաքական վերնախավերի միջև մրցակցություններն ու տարաձայնությունները:
Խորհրդային Միության փլուզումից հետո անկախություն ձեռք բերելուց հետո Հայաստանը մեծապես կախված է եղել Ռուսաստանի աջակցությունից: Սակայն հիմնականում Ուկրաինայի պատերազմի պատճառով Մոսկվայի առաջնահերթությունները փոխվել են։ Ե՛վ Թուրքիան, և՛ Ադրբեջանը ավելի կարևոր են դարձել Մոսկվայի համար, և ՌԴ-ի կողմից Հայաստանին համարժեք աջակցություն չցուցաբերելը, մասնավորապես՝ օգտագործելով իր խաղաղապահ ուժերը շրջափակումը դադարեցնելու համար, կանխորոշեց հակամարտության արդյունքը անցյալ ամիս:
Ի դժբախտություն Հայաստանի, Ադրբեջանը նույնպես ավելի կարևոր է դարձել Արևմուտքի համար Ուկրաինայի պատերազմի լույսի ներքո: Սա նշանակում էր, որ ոչ Եվրոպան, ոչ ԱՄՆ-ը պատրաստ չէին լուրջ ռիսկի դիմել Բաքվին զսպելու համար:
Վերջապես, Հայաստանի վերջնական պարտությանը նպաստեցին միջազգային և տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքական մրցակցությունները և Հայաստանի խոցելի աշխարհաքաղաքական դիրքը: Այդ գործոններից էին Եվրասիայի վերահսկողության համար ռուս-արևմտյան ավելի լայն մրցակցությունը և Իրանին զսպելու և մեկուսացնելու Վաշինգտոնի 30-ամյա ջանքերը, որոնք մերժեցին Թեհրանին որևէ դերակատարություն Հարավային Կովկասում սառը պատերազմից հետո ձևավորվող տնտեսական և անվտանգության կառույցներում, եւ որ ամենակարևորն է՝ Ադրբեջանից, Կասպից ծովից և Կենտրոնական Ասիայից նավթն ու գազը դեպի արևմտյան շուկաներ տեղափոխելու խողովակաշարերի կառուցման մեջ։
Այս նպատակին հասնելու համար Միացյալ Նահանգները և Եվրոպան փաստացիորեն Թուրքիային տվել են առաջատար դեր Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում՝ և՛ որպես Կենտրոնական Ասիայի պետությունների օրինակելի մոդել, և՛ որպես Արևմուտքի հիմնական տարածաշրջանային գործընկեր: Թերևս Հայաստանը պետք է այն ժամանակ տեսներ ազդանշանը և ավելի մոտենար Արևմուտքին` ձգտելով համաձայնության գալ Թուրքիայի հետ: Բայց հաշվի առնելով Օսմանյան կայսրության և Թուրքիայի հետ հայերի պատմությունը, դա հեշտ չէր անել, և Երևանը փոխարենը որոշեց ավելի սերտ համագործակցել Ռուսաստանի հետ:
Փաստորեն, Հայաստանը կապեր է պահպանել Արևմուտքի հետ և նույնիսկ միացել է ՆԱՏՕ-ի «Գործընկերություն հանուն խաղաղության» ծրագրին: Այնուամենայնիվ, չնայած Արևմուտքի հետ կրոնական և մշակութային կապերին և քաղաքականապես ակտիվ սփյուռքին, հատկապես Ֆրանսիայում և Միացյալ Նահանգներում, Երևանի ավելի սերտ կապերը Մոսկվայի հետ հանգեցրել են Արևմուտքի հանդեպ շարունակական անվստահության: Եվ ժամանակի ընթացքում Ադրբեջանի էներգետիկ ռեսուրսների գայթակղությունը չափազանց ուժեղ դարձավ, որպեսզի Արևմուտքը դիմադրի:
Շրջապատված Թուրքիայով և Ադրբեջանով՝ Հայաստանը դիտարկում էր Իրանին, որի հետ անկախությունից հետո ստեղծել էր կառուցողական հարաբերություններ, որպես պոտենցիալ հակակշիռ Ադրբեջանին։ Սակայն Իրանը, զգուշանալով երկրի հյուսիս-արևմտյան հատվածում կենտրոնացած սեփական ադրբեջանական բնակչության դեմ թշնամանալուց և մտահոգված լինելով իր մահմեդական և հիմնականում շիա երկրի հակազդեցությամբ, սահմանափակ էր իր արձագանքում: Միևնույն ժամանակ, Մոսկվան աշխատել է մեծացնել Հայաստանի կախվածությունը Ռուսաստանից՝ դժվարացնելով Երևանի համար Թեհրանի հետ ավելի սերտ տնտեսական և էներգետիկ կապերի զարգացումը: Մի խոսքով, Իրանի նկատմամբ ԱՄՆ-ի զսպումը և Հայաստանը վերահսկելու Ռուսաստանի ցանկությունը Երևանին զրկել են աջակցության այլընտրանքային աղբյուրներից:
Իսրայելի տարածաշրջանային միջամտությունը՝ Մերձավոր Արևելքի ամենակարևոր ռազմական ուժը և Իսլամական Հանրապետության երդվյալ թշնամին, ավելի է բարդացրել իրավիճակը: Որպես մահմեդական աշխարհի փոքրամասնություն ունեցող պետություն, որն ինքն առաջացել է մասամբ Եվրոպայում հրեաների դեմ նացիստական ցեղասպանության արդյունքում, Իսրայելը տեսականորեն պետք է բնական հարազատություն զգա Հայաստանի հետ: Սակայն մահմեդական պետությունների հետ դիվանագիտական հարաբերություններն ընդլայնելու ցանկությունը (2020 թվականի Աբրահամյան համաձայնություններից շատ առաջ), էներգետիկ ռեսուրսների և շուկաների գրավումը և Իրանի հանդեպ նրա թշնամանքը Իսրայելին էլ ավելի մոտեցրին Ադրբեջանին:
Ժամանակի ընթացքում Իսրայելը դարձել է Բաքվին սպառազինելու առանցքային մատակարարը՝ 2016-ից 2020 թվականներին նրան ապահովելով սպառազինության ընդհանուր ներմուծման մինչև 69 տոկոսը, այդ թվում՝ իր ամենաառաջադեմ սպառազինության համակարգերից մի քանիսը, մի միտում, որը զգալիորեն արագացել է, քանի որ Ադրբեջանը նախապատրաստել է իր զենք՝ Ղարաբաղը գրավելու համար: Ավելին, Բաքվի գլխավոր աջակիցն ու մենթոր Թուրքիան, որն ունի իր տարածաշրջանային հավակնությունները, լրացուցիչ զենք և օգնություն է տրամադրել՝ նույնիսկ գնալով այնքան հեռու, որ ըստ տեղեկությունների՝ Բաքվին սիրիացի վարձկաններ է տրամադրել 2020 թվականի ղարաբաղյան պատերազմի համար:
Օսմանյան կայսրությունից ի վեր Թուրքիան տենչում էր ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետությունը, ինչպես նաև իրանական Ադրբեջան նահանգը: Պանթուրքիստական և նեոօսմանյան ուժերը, որոնց հետ նույնացվում է նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը, վաղուց ցանկանում էին ցամաքային կամուրջ ստեղծել նախ Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև, այնուհետև Հյուսիսային Իրանի միջով դեպի Կենտրոնական Ասիա: Այսպիսով, Թուրքիան հույս ունի իրականացնել ուղիղ ցամաքային ճանապարհ, որը կմիացնի բոլոր թուրք ժողովուրդներին:
Ադրբեջանի կողմից Ղարաբաղի գրավումը այս նպատակին հասնելու առաջին քայլն է: Այժմ Թուրքիան պնդում է Ադրբեջանի և Նախիջևանի միջև ցամաքային միջանցք ստեղծելու վրա։ Սա հավասարազոր կլինի հայերի Սյունիքը, որին ադրբեջանցիները անվանում են Զանգեզուր, ներառել Ադրբեջանի կազմում՝ այդպիսով շրջանցելով Իրանը: Ցուցադրելով Թուրքիայի նպատակները՝ Էրդողանն ինքը այցելել է Նախիջեւան՝ սեպտեմբերի 25-ին հանդիպելու Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի հետ, խոսել այսպես կոչված, «Զանգեզուրի միջանցքի» բացման մասին։
Հասկանալի է, որ Իրանը մտահոգված է այս բոլոր զարգացումներով։ Թեև Բաքվի և Թեհրանի միջև հարաբերությունները Ադրբեջանի անկախության ձեռքբերումից հետո տատանվել են տաքի և սառը միջև, դրանք ավելի են սրվել վերջին տարիներին, հատկապես, երբ Իսրայելն ավելի ու ավելի է նպաստում Բաքվի ռազմական հզորությանը, հնարավոր է Իսրայելի զորքերի հետախուզական գործողությունների դիմաց: Իրանը վաղուց մտահոգված է, որ Ադրբեջանը կարող է ցատկահարթակ ծառայել իր տարածքի վրա իսրայելա-ամերիկյան կամ համատեղ հարձակման համար:
Ինչ վերաբերում է Թուրքիայի հավակնություններին, ապա պետք է նշել, որ Նախիջևանի էքսկլավը գտնվում է Թավրիզից ընդամենը 90 մղոն հեռավորության վրա, որը Բաքուն պնդում է, որ օկուպացված տարածք է, որն անվանում է Հարավային Ադրբեջան։ Էրդողանը, ըստ երևույթին, կիսում է այս տեսակետը. 2020 թվականին նա կարդաց մի բանաստեղծություն, որտեղ պնդում էր, որ Իրանը յուրացրել է տարածաշրջանը՝ բողոքի ցույցեր առաջացնելով Թեհրանում:
Իրանը հասկացրել է, որ դեմ է տարածաշրջանում ցանկացած տարածքային փոփոխության, հատկապես միջանցքի ստեղծմանը, որը կվերացնի իր ընդհանուր սահմանը Հայաստանի հետ։ Հոկտեմբերի սկզբին Իրանի նախագահ Իբրահիմ Ռաիսին նման տեսակետ հայտնեց հայ և ադրբեջանցի պաշտոնյաներին։ Նախկինում խորհրդարանի անդամները նախազգուշացրել էին, որ Իրանը չի հանդուրժի Հայաստանի հետ սահմանի որևէ փոփոխություն, իսկ Թեհրանի «Iranian Diplomacy» ազդեցիկ հրատարակության մեջ հայտնված հոդվածում նույնիսկ առաջարկվում էր, որ Իրանը միակողմանիորեն ստեղծի 20 մղոնանոց բուֆերային գոտի Ղարաբաղում, Նախիջևանում և Սյունիքում՝ կանխելու համար Իրանի տարածք ցանկացած ներխուժում:
Մեկ տարի առաջ Իրանը լայնածավալ զորավարժություններ անցկացրեց Ադրբեջանի հետ սահմանի երկայնքով՝ ցույց տալով իր վճռականությունը՝ դիմակայելու հետագա տարածքային փոփոխություններին՝ ի վնաս իրեն։
Այս ֆոնին, անցյալ տարվա դեսպանների փոխանակումից հետո Թուրքիայի և Իսրայելի միջև կայուն մերձեցումը (ըստ տեղեկությունների, Էրդողանը պատրաստվում էր հյուրընկալել Իսրայելի վարչապետ Բենիամին Նեթանյահուին այս ամսվա վերջին կամ նոյեմբերին, մինչև Գազայի պատերազմի բռնկումը շաբաթավերջին) քիչ բանով օգնեց Թեհրանին անհանգստությունները ցրելու հարցում: Այս տարվա սկզբին Իսրայելի Կնեսետի ավելի քան 30 անդամներ նաև կոչ արեցին միջազգային աջակցություն ցուցաբերել «հարավային Ադրբեջանի ժողովրդի ազգային նկրտումներին»:
Այսպիսով, կովկասյան վերջին հակամարտությունը դեռ չի ավարտվել, և սպասվում են ավելի մեծ բախումներ, հատկապես, եթե Ադրբեջանը շարունակի իր դժգոհությունն Իրանի դեմ՝ Թուրքիայի և Իսրայելի աջակցությամբ։ Վերջին մի քանի օրերի ընթացքում տեղեկություններ հայտնվեցին, որ Բաքուն և Թեհրանն այժմ փորձում են կարգավորել երկկողմ հարաբերությունները և նույնիսկ քննարկում են Իրանի տարածքով դեպի Նախիջևան տարանցիկ նոր ճանապարհ բացելու հարցը, ինչը կարող է մեղմել Թեհրանի որոշ հիմնական մտահոգությունները:
Այնուամենայնիվ, Իրանի և Ադրբեջանի միջև լարվածության խոր արմատացած աղբյուրները դժվար թե արագ լուծվեն, և, հետևաբար, պոտենցիալ հակամարտության ռիսկը մնում է բարձր, հատկապես, եթե Իրանի մրցակիցները ճնշում գործադրեն Բաքվի վրա»:
