«Եթե այլ բնագավառներում աշխատող մարդիկ պետք է ժամանակ գտնեն գեղարվեստական գրականություն կարդալու համար, ապա ես մասնագիտության բերումով եմ դա անում: Ես ունեմ այդ բացառիկ երջանկությունը՝ մշտապես վայելելու բարձր գրականության հետ շփման հաճույքը»,- գրականագետի աշխատանքն այսպես է բնութագրում ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի փոխտնօրեն, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ, առաջատար գիտաշխատող Սաթենիկ Ավետիսյանը: Նա վստահեցնում է՝ լավ գրականություն կարդալը հոգեկան առողջությունը և մտքի ճկունությունը պահպանելու լավագույն միջոցներից է:
«Գրականագետի հայացքը ռենտգենյան ճառագայթի նման մխրճվում է տեքստի հանգույցների, բջիջների մեջ, փորձում մեկնաբանել պատկերը, գաղափարը, նույնանալ հեղինակի և հերոսի հետ, հասկանալ տեքստի և իրականության կապը: Հետո, երբ շատ ավելի ես խորանում, հասկանում ես, որ հեղինակն իր գրականության մեջ տարրալուծված է, և դու բացահայտում ես ոչ միայն նրա հերոսներին, այլ նաև հեղինակին իր հերոսների մեջ։ Շատ հետաքրքիր և բարդ աշխարհ է»,- ասում է Ավետիսյանը՝ ընդգծելով, որ գրականագետը կարևոր միջնորդ է գրողի և ընթեցողի միջև:
Խոսելով մասնագիտության ընտրության մասին՝ Ավետիսյանը պատմում է, որ դպրոցական տարիներին կարդալ շատ էր սիրում, տանն էլ ունեին հարուստ գրադարան: «Ինչ կարդում էի, ինքս ինձ համար վերլուծում էի, գրառումներ էի անում»,- պատմում է Ավետիսյանը՝ հավելելով, որ իր մասնագիտական ուղին կանխորոշված էր․ դպրոցն ավարտելուց հետո ընդունվել է ԵՊՀ Հայ բանասիրության ֆակուլտետ, իսկ հետո որպես ասպիրանտ կրթությունը շարունակել է Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտում: «5 տարի շարունակ վայելել եմ ԵՊՀ բանասիրության ֆակուլտետի գիտնական հսկաների, ականավոր հայագետների դասախոսությունները: Իմ դասախոսները նկատում էին, որ վերլուծական ձիրք ունեմ, և ոգևորում էին ինձ: Դա շատ կարևոր էր իմ մասնագիտական ուղին ճշգրտելու առումով»,- ասում է նա:
Պատմելով գիտության ուղին ընտրելու և հետագայում գիտության ոլորտում մնալու դժվարությունների մասին՝ Ավետիսյանը հիշում է, որ չորս հոգով էին ասպիրանտուրա ընդունվել, բայց գիտության ոլորտում մնաց միայն ինքը: «94-ի հունվարից սկսեցի աշխատել Գրականության ինստիտուտում որպես կրտսեր գիտաշխատող: Աշխատավարձն այնպիսին էր, որ չէր կարող կենսապահովման միջոց լինել»,- հիշում է նա՝ հավելելով, որ այդուհանդերձ երբևէ չի մտածել գիտությունը թողնելու մասին: Ասում է՝ զուգահեռաբար տարբեր տեղերում դասավանդում էր, որպեսզի կարողանար իր և ընտանիքի ապրուստը հոգալ և շարունակել զբաղվել գիտությամբ:
«Դժվար էր: Այդ ընթացքում գրում էի ատենախոսություն «Ակսել Բակունցը և հայ նորագույն արձակը» թեմայով: 1995-ի նոյեմբերին պաշտպանեցի: Դրան հասա ձեռնոց հագած, մատներս՝ ցրտահարված, բայց շատ մեծ էր ոգևորությունս,- ասում է նա:- Իսկ պաշտպանությունից հետո ընկերներով մոմի լույսի տակ խնջույք կազմակերպեցինք: Նվիրումի ճանապարհ էր, չկար հուսահատություն»։
Խոսելով իր գիտական արդյունքի մասին՝ Ավետիսյանն ասում է, որ առաջնորդվում է «Ինչ անում ես, պետք է լավ անես» կարգախոսով: «Մեկ գրքի հեղինակ եմ, որը երկու տասնյակ գիտական հոդվածներ է ընդգրկում: Շուտով երկրորդ գիրքս լույս կտեսնի, որը նույնպես մի քանի տասնյակ ուսումնասիրություններ է ընդգրկում, զուգահեռ աշխատում եմ Լևոն Խեչոյանի արձակի նշանագիտական համակարգին նվիրված մենագրության և ազգային ինքնության հիմնախնդիրներին նվիրված դոկտորական ատենախոսության վրա»,- ասում է նա:
«Եթե մարդ աշխատանք է կատարում, դրա համար պետք է վարձատրվի»
Հարցին՝ ունենք արդյոք որակյալ արդի գրականություն, և ինչու արդի հեղինակները ճանաչված չեն հանրության կողմից, Ավետիսյանը պատասխանում է. «Մենք ունենք լավ հեղինակներ: Բայց նրանք դասագրքերում ներկայացված չեն: Երեխան իր մշակույթին պետք է հաղորդակցվի դեռ դպրոցական տարիներից: Երկրորդը՝ այստեղ կա նաև գրաքննադատներիս թերացումը: Քննադատությունը չի կարողանում արագ արձագանքել և հանրային դաշտ բերել այդ գրքերը»: Իսկ քննադատների պասիվության պատճառներից մեկը սոցիալական գործոնն է. քննադատի աշխատանքը մերօրյա Հայաստանում չի վարձատրվում: Ավետիսյանը շեշտում է՝ եթե խորհրդային տարիներին հեղինակավոր գրականագետները մեծ հոնորարներ էին ստանում իրենց վերլուծությունների համար, ապա այսօր դա կամավորական հիմունքներով աշխատանք է: «Եթե մարդ աշխատանք է կատարում, դրա համար պետք է վարձատրվի: Բայց այսօր գրաքննադատը չի ստանում ո՛չ պատվեր, ո՛չ առաջարկ»,- ասում է նա՝ հավելելով, որ ինքն արդի գրական ստեղծագործությունները վերլուծելու համար երբևէ չի վարձատրվել: «Եթե կարդում եմ և աշխարհայացքային և գեղագիտական համակարգ եմ հայտնաբերում կամ ճանաչողության նոր շերտ եմ բացահայտում այդ հեղինակի մոտ, գրում եմ այդ գրքի մասին»,- ասում է նա: Ավետիսյանի կարծիքով՝ երբ որևէ նոր գիրք է շուկա մտնում, Գրողների միությունը պետք է պատվեր իջեցնի գրաքննադատներին, նաև վճարի այդ աշխատանքի համար, ԳՄ պաշտոնաթերթն էլ ընթերցողին ներկայացնի գրախոսությունը. «Պետք է համակարգային գործելաոճ»: Նա շեշտում է՝ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո փոխվեց վերաբերմունքը գրքի ու գրականության հանդեպ, գործող համակարգերը կազմալուծվեցին: Եվ չնայած 2010-ականներից հետո որոշակիորեն աշխուժացել է գրական կյանքը, կա որոշակի պետական հոգածություն այս ոլորտում, սակայն շարունակում է բացակայել հեղինակ-գիրք-քննադատ համագործակցությունը։
«Մենք պետք է կարևորենք մեր լեզվով ստեղծված գիտելիքը»
Տիկին Ավետիսյանից հարցնում ենք նաև՝ որպես հայագիտության ոլորտի ներկայացուցիչ՝ արդյոք բավարար համարում է պետական հոգածությունը ոլորտի հանդեպ: «Բավականին մեծ գումարներ են ուղղվում դեպի գիտություն, վերջին 2-3 տարիներին գիտաշխատողների աշխատավարձն է զգալիորեն բարձրացել, շատ-շատ են գրանտային, նաև արտերկրի գիտնականների հետ համագործակցության ծրագրերը: Բայց այդ ամենի մեջ չի շեշտադրվում հայագիտությունը։ Մինչդեռ հայագիտությունը պետական հոգածության մեծ կարիք ունի,- ասում է նա:- Այն ուղղությունները, որոնք միտված են հայ ինքնության և մշակութային դիմագծի ամբողջացմանը, պետք է պետական հոգածության առարկա դառնան: Բայց այսպես չէ»: Որպես ասվածի օրինակ Ավետիսյանը մատնանշում է օտարալեզու գիտական հանդեսներում տպագրության պահանջը: Ասում է՝ այս պահանջի հետևանքով իրենք զրկվում են հայ հանրույթին մայրենի լեզվով իրենց գիտական աշխատանքները ներկայացնելու, ազգային մտքի զարգացումը արագ և անմիջնորդ խթանելու հնարավորությունից:
«Նեղ մասնագիտացմամբ հայ գրականության մասնագետներ ենք, մեր գիտության լեզուն հայերենն է, այլ լեզուների ֆակուլտետներ չենք ավարտել, և մեզնից պահանջվում է ռուսերեն կամ անգլերեն գրել և դրսում տպագրվել։ Ընդ որում, դրսի գիտնականին կամ դրսի հանրույթին տարօրինակ կթվա կարդալ մի հեղինակի մասին, որի ստեղծագործությունը մեկնաբանել ես, բայց այդ հեղինակը թարգմանված և հասանելի չէ օտար լեզուներով,- ասում է նա՝ մատնանշելով նաև միջազգային գիտական հանդեսների պահանջները:- Արտերկրի գիտական շրջանակներին պետք է հայտնի լինեն մեր կողմից հետազոտվող հեղինակները, բայց նրանց ստեղծագործությունները նախ պետք է թարգմանել օտար լեզուներով և նոր մեկնաբանությունը ներկայացնել։ Իրենց պահանջներից է, որ համեմատության մի եզրը լինի համաշխարհային գրականությունը: Իհարկե, երբ խոսում ենք մեր հեղինակների մասին, այդ ամբողջը քննում ենք համաշխարհային գրականության համատեքստում, բայց դա իրենք բավարար չեն համարում։ Մյուս կողմից գիտնականը զրկվում է ստեղծագործական ազատությունից և ստիպված է որոշակի կաղապարների մեջ դնել իր հղացումները․ գիտական միտքը կապանքներ չի սիրում»։
Արդյունքում, ըստ Ավետիսյանի, հայագետների համար ոչ հավասար պայմաններ են ստեղծվել: «Եթե դու շատ որակյալ հայագետ ես, բայց միայն Հայաստանում ես տպվում, դու չես կարող մրցել նրանց հետ, ովքեր տպվում են դրսում կամ արդյունավետ գիտաշխատող համարվել։ Մինչդեռ հայագիտությունը պետք է առանձնահատուկ մոտեցում և արտոնյալ կարգավիճակ ունենա։ Մենք պետք է կարևորենք մեր լեզվով ստեղծված գիտելիքը, մինչդեռ մենք խրախուսում ենք օտար լեզվով ստեղծված գիտությունը»։ Ավետիսյանը շեշտում է՝ պետական աջակցություն է պետք մեր մշակույթն ու գրականությունը օտար լեզուներով աշխարհին ներկայացնելու համար:
«Եթե ժամանակին ականավոր հայագետներին նման պարտադրանք ներկայացվեր, մենք այսօր հայագիտություն չէիք ունենա, քանի որ նրանց մեծ մասը չէր կարողանա ուրիշ լեզվով գրել»,- ասում է նա:
Կարևորելով հայագիտության դերը՝ Ավետիսյանը նկատում է. «Պետության հզորության ցուցիչը մշակույթի, արվեստի, գիտության ռազմավարության ազգային ծրագրի ստեղծումն ու կիրարկումն է: Դրանք այն գաղափարախոսական հենքն են, որի վրա բարձրանում է պետությունը: Եթե պետությունը չունի գաղափարախոսական պատվանդան, փլուզվում է: Այսօր մեր ժողովրդի հոգեմտավոր պատրաստվածության մակարդակը ցածր է: Դրա հետևանքով մենք անընդհատ պարտվում ենք»:
Նրա համոզմամբ՝ վերջին 30 տարիների մտավոր, գաղափարական թուլությունը բերեց նրան, որ մենք կորցրեցինք 30 տարի առաջ ձեռք բերածը: «Ամեն ինչ կախված է մտքի ուժից: Միտքն է ստեղծում իրականություն։ Նշանակում է՝ որքան ուժեղ է ազգային միտքը, այնքան ուժեղ, ամուր և կայացած է ազգային իրականությունը»,- ասում է Ավետիսյանը՝ կարևորելով ազգային գաղափարախոսության վրա հիմնված կրթությունը:
«Այսօր ազգային կրթություն չունենք։ Գենետիկ կոդի մղումով անհատներ են ի հայտ գալիս, որոնք ճակատագրական պահերին փրկում են պատառոտված երկրի բեկորները, բայց դա չի դառնում հայրենապահպան համակարգ, ինքնության փրկության և աճի մեխանիզմներ չենք ստեղծում»,- ասում է Ավետիսյանը և աբովյանական ոճի ուղերձ հղում երիտասարդներին․ այն է՝ սիրել մայրենի լեզուն, ազգային գիրը, մշակույթը, քանի որ հենց դրանք են հայրենիք ձևավորում գիտակցության մեջ:
«Այլապես, եթե քո գիտակցության մեջ հայրենիք չունես, իրական հայրենիքը չես կարող սիրել ու պահպանել»,- եզրափակում է նա։
