Միջազգային իրավապաշտպան Human Rights Watch կազմակերպությունը, աշխարհում մարդու իրավունքների իրավիճակի վերանայման շրջանակներում, հրապարակել է Հայաստանի վերաբերյալ զեկույց, որում, մասնավորապես, նշել է, որ «Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը և Ղարաբաղից փախած ավելի քան 100.000 էթնիկ հայերի վերջնական ներհոսքը Հայաստան 2023 թվականին որոշեցին երկրում իրադարձությունները»։

Զեկույցն անդրադառնում է նաև Հայաստանում մարդու իրավունքների խնդիրներին՝ պետական ​​գործունեության հիմնական ոլորտներում։ Ընդհանուր առմամբ, զեկույցում նշվում է, որ թեև սահմանադրական բարեփոխումները կանգ են առել, իշխանությունները շարունակել են հետամուտ լինել դատական ​​համակարգի, ոստիկանության, հաշմանդամության իրավունքների և կրթության ոլորտներում բարեփոխումների իրականացմանը:

Իրավապաշտպան խմբերը մտահոգություն են հայտնել դատաիրավական բարեփոխումների արդյունավետության և ենթադրյալ չարաշահումների մեջ կասկածվող դատավորներին պատասխանատվության ենթարկելու գործընթացի անաչառության վերաբերյալ: Նրանք նաեւ քննադատել են ոստիկանության համապարփակ բարեփոխումների բացակայությունը։

Մարդու իրավունքների շարունակական մտահոգության ոլորտները ներառում են իրավապահների կողմից կալանավորների նկատմամբ վատ վերաբերմունքը, ընտանեկան բռնությունը, խտրականությունը հաշմանդամություն ունեցող անձանց նկատմամբ, ինչպես նաև սեռական կողմնորոշման և գենդերային ինքնության վրա հիմնված բռնությունն ու խտրականությունը:

Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հետեւանքները

Ավելի քան 100,000 էթնիկ հայեր՝ Լեռնային Ղարաբաղի գրեթե ողջ հայ բնակչությունը, սեպտեմբերին փախել են Հայաստան՝ անկլավի նկատմամբ ամբողջական վերահսկողությունը վերականգնելու նպատակով Ադրբեջանի ռազմական գործողությունից հետո:

Ադրբեջանի ռազմական գործողությունը հաջորդում էր տարածաշրջանում պարենամթերքի, դեղորայքի, հիգիենայի ապրանքների և այլ առաջին անհրաժեշտության ապրանքների ամիսների խիստ պակասին՝ Ադրբեջանի կողմից 2022 թվականի դեկտեմբերից Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի միջև տրանսպորտային միջոցների և հետիոտների երթևեկության խափանման պատճառով:

Ոստիկանության չարաշահումները և անպատժելիությունը

Իրավապահ մարմինների չարաշահումների համար արդյունավետ հաշվետվողականության բացակայությունը շարունակական խնդիր է: Իշխանությունները հաճախ հետաքննում են հանցագործությունների ժամանակ դաժան վերաբերմունքի վերաբերյալ բողոքները որպես «պաշտոնեական դիրքի չարաշահում», որին հաջորդում են մեղմ պատիժները։

2023 թվականի ապրիլին Երևանում թմրանյութերի դեմ պայքարի գործողության ժամանակ ոստիկանությունը անհամաչափ ուժ կիրառեց գիշերային ակումբների աշխատակիցների և հովանավորների նկատմամբ և կարճ ժամանակով բերման ենթարկեց տասնյակ անձանց։ Ոմանք պնդում էին, որ ոստիկաններն ու քննիչները դաժան են վարվել իրենց հետ՝ հիմնվելով նրանց ենթադրյալ կամ իրական սեռական կողմնորոշման և գենդերային ինքնության վրա: Իշխանությունները ոստիկանության դեմ չարաշահման գործ են հարուցել ՝ նշելով առնվազն վեց զոհի մասին, սակայն հոդվածը գրելու պահին մեղադրանք չի առաջադրվել:

Փետրվարին կալանավորված երեխայի շահերը պաշտպանող երկու փաստաբան ասացին, որ ոստիկանական բաժանմունքում վիճաբանությունից հետո մի քանի ոստիկաններ իրենց նկատմամբ ֆիզիկական բռնության են ենթարկել: Իշխանությունները երկու սպաների մեղադրանք են առաջադրել հանցանքի համար։ Գրելու պահին նախաքննությունը շարունակվում էր։

Հունիսին մեկ այլ փաստաբան ասաց, որ ոստիկանները Երևանի ոստիկանական բաժանմունքում ֆիզիկական բռնություն են կիրառել իր և իր պաշտպանյալի նկատմամբ: Իշխանությունները երեք սպաներին մեղադրանք են առաջադրել ամբաստանյալի նկատմամբ դաժան վերաբերմունքի համար, սակայն նրանք նաև մեղադրել են փաստաբանին անկարգությունների և ոստիկանության օրինական գործողություններին խոչընդոտելու համար:

Մեկ այլ դեպքով Հայաստանի իրավապահ մարմինները դադարեցրել են ապրիլին 17-ամյա երեխային ծեծի ենթարկելու դեպքի առթիվ հարուցված քրեական գործը ոստիկանության ավագ աշխատակցի կողմից, ով այդ պահին ռեստորանում մատուցող էր աշխատում։ Դատախազը հայտարարել էր, որ հանցագործը «ամբողջովին զղջում է» իր արարքի համար և ներողություն է խնդրել տուժողից: Հասարակական ընդվզումից հետո իրավապահները վերսկսել են հետաքննությունը, սպային հեռացրել են ակտիվ ծառայությունից և նրան մեղադրանք առաջադրել երեխային ուժեղ ֆիզիկական ցավ պատճառելու մեջ։

Հունիսին երեխաների, տարեցների և հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար նախատեսված հաստատությունների անկախ մոնիտորինգի խումբը զեկուցեց երեխաների աջակցության կենտրոնում երեխաների նկատմամբ բռնության մասին և ասաց, որ ոստիկանը վատ է վարվել երեխաներից մեկի հետ: Իշխանությունները չեն հետաքննել մեղադրանքները՝ ասելով, որ զեկույցը բավարար փաստական ​​տեղեկատվություն չի պարունակում։ 

Խոսքի և տեղեկատվության ազատություն

Թեև զրպարտությունն ապաքրեականացվել է, քաղաքական գործիչները և մասնավոր ձեռնարկությունները հաճախ լրագրողների և լրատվամիջոցների դեմ քաղաքացիական դատարան են դիմում՝ նրանց ներքաշելով երկար դատական ​​վեճերի մեջ և սպառնալով ծանր ֆինանսական տույժերով: Լրատվամիջոցների շահերի պաշտպանության տեղական խումբը հայտնել է, որ հունվարից սեպտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում լրատվամիջոցների դեմ զրպարտության 23 նոր հայց է ներկայացվել:

Մարտին խորհրդարանն ընդունեց փոփոխություններ, որոնք հանրային տեղեկատվության հարցումները մերժելու համար լրացուցիչ հիմքեր են ստեղծում: Նոր որոշման համաձայն՝ գործակալությունը կարող է հրաժարվել տեղեկատվության հրապարակումից, եթե այն պարունակում է «սահմանափակ տարածման պաշտոնական տեղեկատվություն»՝ անորոշ ձևակերպումները՝ չարդարացված գրաքննության համար դուռ բացելով։

Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքները

Հայաստանը չունի հոգեսոցիալական մտավոր հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար համայնքային ծառայությունների իրականացման համապարփակ ծրագիր և շարունակում է առաջնահերթություն տալ հաստատություններին և ինստիտուցիոնալ խնամքին:

Կառավարությունն ընդունել է հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական ներառման ծրագիր, որը ներառում է տների ութ խմբերի և անկախ կենսակենտրոնի ստեղծում, ինչպես նաև հաշմանդամություն ունեցող անձանց տնային ծառայությունների ընդլայնում։

Փետրվարին իշխանությունները ներդրեցին թվային համակարգ՝ գնահատելու անձի «ֆունկցիոնալությունը»՝ օգտագործելով հաշմանդամության կարգավիճակը որոշելու ալգորիթմ: Օգոստոսին հաշմանդամության իրավունքների պաշտպանության տեղական խումբը հայց ներկայացրեց պետության դեմ՝ նման որոշումներ կայացնելու համար օգտագործվող ալգորիթմը չբացահայտելու համար: Նրանք պնդում են, որ ալգորիթմն արտացոլում է հաշմանդամության բժշկական մոդելը, որն առաջին հերթին կենտրոնանում է մարդու առողջական վիճակի վրա, այլ ոչ թե համակարգային խոչընդոտների, նվաստացնող վերաբերմունքի և սոցիալական բացառման գործողությունների վրա, որոնք թույլ չեն տալիս հաշմանդամություն ունեցող անձանց օգտվել ուրիշների հետ մարդու հավասար իրավունքներից:

Հայաստանը դատարաններին թույլ է տալիս հոգեսոցիալական մտավոր հաշմանդամություն ունեցող անձանց  անգործունակ ճանաչել և որոշումների կայացման որևէ օժանդակ մեխանիզմ  չի առաջարկում: Սեպտեմբերի դրությամբ դատարանները ստացել են քաղաքացիներին գործունակությունից զրկելու շուրջ 200 դիմում և դա արել են առնվազն 109 գործով։ 

Կանանց նկատմամբ բռնություն

Իշխանությունները հունիս ամսվա ընթացքում հետաքննել են ընտանեկան բռնության 1051 դեպք, ինչը զգալիորեն ավելին է, քան 2022 թվականի նույն ժամանակահատվածում հետաքննված 391 դեպքը,  մեղադրանք է առաջադրվել 144 մարդու: 2022 թվականի սեպտեմբերից մինչև 2023 թվականի սեպտեմբերն ընկած ժամանակահատվածում սպանվել է առնվազն 12 կին՝ 8-ը՝ ընտանիքի անդամների և 1-ը՝ զուգընկերոջ կողմից։ Այդ կանանցից վեցը 60 տարեկանից բարձր էին։

Հայաստանում ընտանեկան բռնության զոհերի համար կա ընդամենը երկու ապաստարան, որտեղ կարող են տեղավորվել ընդհանուր առմամբ 24 կին գումարած նրանց երեխաները։ Ըստ «Կանանց աջակցության կենտրոնի» տեղական կազմակերպության, ապաստարանները մշտապես գերբնակեցված են, իսկ կանանց պաշտպանությունը մնում է անարդյունավետ և խաթարվում է դատարանի որոշումներով, որոնք անվավեր են դարձնում ոստիկանության՝ շտապ միջամտության հրամանները:

Սեռական կողմնորոշում և գենդերային ինքնություն

Լեսբի, գեյ, բիսեքսուալ և տրանսգենդեր (ԼԳԲՏ) մարդիկ շարունակում են բախվել խտրականության, ոտնձգությունների և բռնության հետ:

ԼԳԲՏ անձինք կարող են դիմել պարտադիր զինվորական ծառայությունից ազատվելու համար, որտեղ նրանք բախվում են հոմոֆոբ ոտնձգությունների և բռնությունների։ Սակայն դա անելու համար նրանք պետք է ստանան «հոմոսեքսուալիզմի» կամ «տրանսսեքսուալիզմի» «ախտորոշում», որն այնուհետև գրանցվում է առողջապահության միասնական էլեկտրոնային տեղեկատվական համակարգում։ Ըստ ԼԳԲՏ խմբերի, այս «ախտորոշումը» հետագայում՝ բժշկական օգնության դիմելիս, կարող է խտրականության ենթարկել նրանց:

Իրենց սեռական կողմնորոշումը կամ գենդերային ինքնությունը հրապարակայնորեն բացահայտելու պատճառով խտրականության և նվաստացման վախը շարունակում է խանգարել շատ ԼԳԲՏ մարդկանց հայտնել իրենց դեմ ատելության հանցագործությունների մասին: Ըստ ԼԳԲՏ իրավունքների խմբերի, նման հանցագործությունների հետաքննությունները հաճախ անարդյունք կամ անարդյունավետ են, և առաջադրված մեղադրանքները հաճախ չեն արտացոլում հանցագործների հոմոֆոբ և տրանսֆոբ շարժառիթները։

Տեղական իրավապաշտպան խմբերը և ԼԳԲՏ ակտիվիստներն արձանագրել են ֆիզիկական բռնության 37 դեպք, այդ թվում՝ ընտանիքի անդամների կողմից բռնության 17 դեպք՝ 2023 թվականի հունվարից օգոստոս ընկած ժամանակահատվածում: Նույն ժամանակահատվածում թիմերն արձանագրել են ընտանիքի անդամների կողմից հոգեբանական և տնտեսական բռնության և ոտնձգությունների 14 դեպք։

Որպես դրական քայլ՝ Հայաստանի իշխանությունները 2022 թվականի դեկտեմբերին հանեցին այն քաղաքականությունը, որն արգելում էր տղամարդկանց հետ սեռական հարաբերություններ ունեցող տղամարդկանց արյուն հանձնել։

Միջազգային հիմնական դերակատարները

Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելը 2023 թվականի ընթացքում հանդիպումներ է ունեցել Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների հետ՝ քննարկելով Լաչինի միջանցքի (Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի հետ կապող միակ ճանապարհը), սահմանների սահմանազատման, տրանսպորտային կապերի և խաղաղության համաձայնագրի հետ կապված հարցեր, ինչը կազդի նաև Լեռնային Ղարաբաղի էթնիկ հայ բնակչության իրավունքների և անվտանգության վրա։ Միացյալ Նահանգները նույնպես միջնորդել է Հայաստանի և Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարների միջև բանակցությունների մի քանի փուլեր՝ ուղղված «երկարաժամկետ խաղաղության համաձայնագրի» ձեռքբերմանը։

Փետրվարին Եվրամիությունը սկսել է քաղաքացիական առաքելությունը Հայաստանում (EUMA)՝ Ադրբեջանի հետ սահմանի հայկական կողմում 50 դիտորդ տեղակայելով և նպատակ ունենալով նպաստել կայունությանը և վստահության ամրապնդմանը հակամարտություններից տուժած տարածքներում և ապահովելու «կողմերի միջև հարաբերությունների կարգավորմանն ուղղված ջանքերին» նպաստող միջավայր:

2022 թվականի նոյեմբերի իր ամփոփիչ դիտարկումներում ՄԱԿ-ի Կանանց նկատմամբ խտրականության վերացման կոմիտեն Հայաստանին  կոչ արեց ապահովել կանանց ավելի լավ ներկայացվածություն իշխանության բոլոր ճյուղերում, արագացնել իրավական հավասարության մասին առկախող օրենքի ընդունումը և ընդունել « բովանդակային հավասարություն»։ Նա նաև կոչ է արել իշխանություններին վերացնել գենդերային մշտական ​​կարծրատիպերը դատական ​​և իրավապահ մարմիններում, քրեականացնել կանանց նկատմամբ գենդերային բռնության բոլոր ձևերը և ապահովել ընտանեկան բռնության բոլոր դեպքերի արդյունավետ հետաքննությունը:

Կոմիտեն նաև իշխանություններին խորհուրդ է տվել միջոցներ ձեռնարկել լեսբի, բիսեքսուալ, տրանսգենդեր և ինտերսեքս կանանց նկատմամբ խտրականության դեմ պայքարելու համար և ապահովել, որ տրանսգենդերները, ներառյալ կանայք, կարողանան փոխել գենդերային նշիչը իրենց անձնագրերում և անձը հաստատող այլ փաստաթղթերում:

Վարձկանների կիրառման հարցերով ՄԱԿ-ի աշխատանքային խումբն իր առաջին այցը Հայաստան կատարեց 2023 թվականի փետրվարին։

Հայաստանի Հանրապետության և Եվրոպական միության Գործընկերության կոմիտեի հունիսյան հանդիպման ժամանակ ԵՄ-ն ընդգծել է անկախ և արդյունավետ դատական ​​համակարգի և կոռուպցիայի դեմ պայքարի կարևորությունը։ Նա նաև կոչ է արել Հայաստանի իշխանություններին լրացուցիչ ջանքեր գործադրել խտրականության բոլոր ձևերը վերացնելու համար։

Եվրախորհրդարանը ԵՄ-Հայաստան հարաբերությունների վերաբերյալ մարտի բանաձևում դատապարտել է Լաչինի միջանցքի շրջափակումը և նշել Լեռնային Ղարաբաղում հումանիտար ճգնաժամը։ Այն նաև կոչ է արել Հայաստանին վավերացնել կանանց նկատմամբ բռնության և ընտանեկան բռնության կանխարգելման և դրա դեմ պայքարի Եվրոպայի խորհրդի կոնվենցիան (Ստամբուլի կոնվենցիա) և բարելավել մարդու իրավունքների պաշտպանությունը, հատկապես կանանց և փոքրամասնությունների, այդ թվում՝ ԼԳԲՏ մարդկանց։

Հոկտեմբերին Հայաստանի խորհրդարանը քվեարկեց Հռոմի ստատուտի՝ Միջազգային քրեական դատարանի հիմնադիր պայմանագրի վավերացման օգտին։