Լրագրողներ և հետազոտողներ Սիմոն Մաղաքյանը, Արտյոմ Տոնոյանը, Սիրանուշ Սարգսյանն ու Լորի Բերբերյանը New Lines Magazine-ում հետաքննություն են ներկայացրել, որը բացահայտում է, որ Ադրբեջանի իշխանություններն Արցախում համակենտորացման ճամբար են ստեղծել, ըստ ամենայնի, ԼՂ-ի հայերին բանտարկելու համար։
Պարբերականի հրապարակումը ներկայացնում ենք կրճատումներով. «Անցյալ տարվա գարնան վերջին Լեռնային Ղարաբաղի վիճելի տարածքում հայ բնակիչները լսել են շինարարական աշխատանքների աղմուկն ու բարձր ձայները: Գիշերը Խրամորթ գյուղից նրանք կարող էին տեսնել վառ լուսավորություն և լսել աղմկոտ ձայներ, որոնք գալիս էին մոտակա Աղդամի շրջանից՝ Ադրբեջանի դե ֆակտո սահմանից այն կողմ: «Մենք չենք կարող վստահ լինել, թե ինչ էին նրանք կառուցում, բայց ձայնը չէր դադարում»,- ասում է գինեգործ Արեն Խաչատրյանը, ում խաղողի այգիները գտնվում էին ադրբեջանական մարտական դիրքերից ընդամենը 500 յարդ հեռավորության վրա:
Երբ մեղմ քամիները իրենց տեղը զիջեցին ամառվա շոգ ամիսներին, հայկական անկլավում ապրողների համար բռնության ուրվականը մեծացավ: Ադրբեջանցի զինվորները պարբերաբար կրակ էին բացում Խաչատրյանի և նրա հոր՝ Արկադիի համար խաղող հավաքող կոմբայնների վրա, այս մասին տղամարդիկ պատմել են New Lines-ին։
Շուտով սկսեցին լուրեր պտտվել, որ ադրբեջանցի զինվորները թույլ չեն տվել մի մարդու հեռանալ Լեռնային Ղարաբաղից՝ Հայաստանում բուժում ստանալու համար՝ նրան խոստանալով ավելի մռայլ ապագա, քան մահանալը:
2023 թվականի սեպտեմբերին, ինը ամիս պաշարման տակ ապրելուց հետո, որը դադարեցրեց մուտքը հիմնական ապրանքների, այդ թվում՝ սննդի և դեղորայքի, Լեռնային Ղարաբաղը գրավվեց Ադրբեջանի կողմից արագ ռազմական գործողության արդյունքում։ Հարձակումից հետո տարածաշրջանի 100,000 բնակիչների ճնշող մեծամասնությունը փախել է հարևան Հայաստան: Բաքուն հայտարարել է, որ իր վերահսկողության տակ է վերցրել տարածքը, որն իրավամբ եղել է Ադրբեջանի կազմում. «Ադրբեջանը վերականգնեց իր ինքնիշխանությունը Ղարաբաղում հաջող հակաահաբեկչական միջոցառումների արդյունքում», - ասել է երկրի նախագահ Իլհամ Ալիևը սեպտեմբերի 20-ին հեռուստաուղերձում, մինչդեռ ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը Ադրբեջանին մեղադրել է «էթնիկ զտումների» մեջ:
Ալիևը դեռեւս 2020-ի հոկտեմբերին էր իր ուղերձում հայտարարել էր. «Եթե նրանք իրենց կամքով չլքեն մեր հողերը, մենք նրանց շների պես կհեռացնենք», եւ այժմ դա իրականություն է. Լեռնային Ղարաբաղում կամ Արցախում, ինչպես հայտնի է հայերին, ավարտվել է հայերի ներկայությունը։ Հունվարի 1-ին ինքնահռչակ հանրապետությունը պաշտոնապես դադարել է գոյություն ունենալ, սա էր հրադադարի պայմանը, որով ավարտվեց Ադրբեջանի ռազմական գործողությունը։
Օգտագործելով պոտենցիալ բանտի վայրի և շրջակա տարածքների արբանյակային պատկերները, կիրառելով հիշողության քաղաքականության և տարածաշրջանի ժառանգության հանցագործության պատմությունից քաղված դասեր, և կառուցելով ժամանակացույց, որը տանում է դեպի տարածաշրջանի հայաթափմանը, New Lines-ը միավորել է Լեռնային Ղարաբաղի կազմալուծման գործում ահաբեկման դերը, որը մշակվել է Ադրբեջանի կողմից սեպտեմբերյան հարձակումից շատ ամիսներ առաջ: Լեռնային Ղարաբաղի բռնի վախճանը ռիսկերի սառեցնող դաս է, որը հատկապես կարևոր է այսօր:
ՄԱԿ-ի բարձրագույն դատարանը վերջերս որոշեց, որ Ադրբեջանը պետք է թույլ տա ԼՂ բնակիչներին վերադառնալ Լեռնային Ղարաբաղ «անվտանգ, անխոչընդոտ և արագ եղանակով» և «զերծ մնալ ուժի կիրառումից կամ ահաբեկումից»։
Անցյալ տարվա օգոստոսին Կանադայում Հայաստանի նախկին դեսպան և արևմտամետ կուսակցության առաջնորդ Արա Պապյանը «Նոյյան Տապան» առցանց լրատվամիջոցի կողմից կազմակերպված հայկական թոք-շոուի ժամանակ ասաց, որ Ադրբեջանը կառուցում է «30 000 տղամարդկանց համակենտրոնացման ճամբար»: Նույնը մեկ ամիս անց հայտնել է հայկական «Հրապարակ» թերթը՝ վկայակոչելով անանուն ռազմական աղբյուրը։
Խոսելով անանունության պայմանով, քանի որ նրանք իրավասու չէին հրապարակայնորեն խոսել, Հայաստանի կառավարության բարձրաստիճան պաշտոնյան New Lines-ին ասել է, որ Երևանը սեպտեմբերյան հարձակումից առաջ ուներ նման շինության կառուցման գաղտնի տվյալներ՝ ասելով, որ կառավարությունը կարծում է, որ այն նախատեսված է ավելի քան 10,000 մարդու համար:
Ազատազրկման վտանգն արդեն մեծ էր. 2023 թվականի ամռանը չորս տղամարդ քաղաքացիական անձինք ձերբակալվեցին Ադրբեջանի կողմից, ինչը տեղի իրավապաշտպան կազմակերպությունները դատապարտեցին որպես կամայական ձերբակալություններ և առևանգումներ: Այս գործերից ամենահրապարակվածը Վագիֆ Խաչատրյանի գործն է, որին Բաքուն մեղադրել է 1990-ականներին Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև պատերազմում իր խաղաղ բնակիչներին սպանելու մեջ, մեղադրանքները, որոնք նա դատարանում հերքել է: 68-ամյա տղամարդը մեկնում էր Հայաստան՝ սրտի անհետաձգելի միջամտության համար, ինչպես նշել են Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի անդամները, որոնք ուղեկցել են նրան, երբ ձերբակալվել է Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից։
Նոյեմբերի 7-ին, դատավարությունից հետո, որը ներառում էր թարգմանչի, որը երբեմն սխալ էր մեկնաբանում Խաչատրյանի հայտարարությունները, ինչպես ցույց է տրված դատարանի դահլիճի տեսանյութում, որը հրապարակվել էր Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից: Խաչատրյանը Բաքվում դատապարտվեց 15 տարվա ազատազրկման: Դա հաջորդեց օգոստոսի վերջին անկլավի համալսարանի երեք ուսանողների ձերբակալությանը, որոնք մեղադրվում էին Ադրբեջանի պետական դրոշը «պղծելոււ» մեջ: Ավելի ուշ նրանք ազատ են արձակվել։
Ներկայումս դատավարության են սպասում նաև ԼՂ կառավարության ութ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, այդ թվում՝ երեք նախկին նախագահներ: Նրանց թվում է նախկին պետնախարար Ռուբեն Վարդանյանը։ Հայկական գյուղերում միջազգային միջնակարգ դպրոց հիմնած ռուսաստանաբնակ հայ բարերարն ու գործարարը ձերբակալվել էր սեպտեմբերին Հայաստան անցնելու փորձի ժամանակ և այժմ գտնվում է ադրբեջանական բանտում։
Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարությունը չի պատասխանել New Lines-ի խնդրանքին՝ պարզաբանել արբանյակային պատկերներով բացահայտված շինարարության բնույթը:
Սեպտեմբերյան հարձակմանը նախորդող ժամանակացույցի ավելի մանրամասն ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, թե ինչպես են Ադրբեջանի միջազգային գործընկերները ճանապարհ հարթել այն բանի համար, ինչ Հայաստանը և հայտնի իրավապաշտպանները, ինչպես օրինակ Միջազգային քրեական դատարանի նախկին դատախազ Լուիս Մորենո-Օկամպոն, ասում, որ եղել է հայերին ահաբեկելու եւ Լեռնային Ղարաբաղից ընդմիշտ հեռացնելու համաձայնեցված ջանքեր:
2022 թվականի դեկտեմբերին, Ռուսաստանի հետ լայն դաշինք ապահովելուց հետո, որը ներառում էր ռազմական համագործակցություն, Ադրբեջանը հերթական անգամ փակեց Լաչինի միջանցքը՝ Լեռնային Ղարաբաղի փրկության գիծը և դեպի Հայաստան մատակարարման միակ ուղին և կապն ընդհանուր աշխարհի հետ։ Ադրբեջանն արգելեց բոլոր երթևեկությունը Ռուսաստանի կողմից հսկվող միջանցքով:
Արցախի Մարդու իրավունքների նախկին պաշտպան Արտակ Բեգլարյանը, որն այժմ Հայաստանում փախստական է, ասաց, որ առաջին անգամ շշուկներ է լսել Աղդամում հայ տղամարդկանց համար զանգվածային բանտի կառուցման մասին ավելի քան մեկ տարի առաջ։ «Հետագայում ես որոշ հաստատում ստացա հետախուզական ծառայություններից, որ Ադրբեջանի իշխանությունները նման գաղափար և նախագիծ ունեին, բայց ես չկարողացա ինքնուրույն ճշտել տեղեկատվությունը»: Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունները տեղեկությունը չեն հրապարակել։
«Առաջինը,- պարզաբանել է Բեգլարյանը,- մենք չկարողացանք համոզվել դրա ամբողջական իրականության մեջ, և երկրորդ՝ չցանկացանք նպաստել մեր ժողովրդի դեմ ադրբեջանական հոգեբանական տեռորին։ Այնուամենայնիվ, դա չխանգարեց լուրերի տարածմանը»:
Իրական արդարադատության համակարգից զուրկ և ինստիտուցիոնալ հակահայկական ատելություն սերմանող երկրում զանգվածային բանտարկության վախը «էականորեն ազդել է մարդկանց վարքագծի վրա սեպտեմբերյան ցեղասպանական ագրեսիայի ժամանակ և դրանից հետո՝ խորացնելով խուճապը և դրդելով լքել իրենց հայրենիքը: Շրջափակման վերջին փուլերում և Ադրբեջանի հարձակման վաղ ժամերին բազմաթիվ ներկա և նախկին զինծառայողներ հրաժարվել են իրենց համազգեստից և ոչնչացրել փաստաթղթերը՝ փորձելով վերացնել ցանկացած պոտենցիալ ապացույց և փաստ, որը կարող էր օգտագործվել իրենց դեմ»,- ասել է Բեգլարյանը:
Ստեփանակերտում New Lines-ը ականատես եղավ մի քանի դեպքերի, երբ մարդիկ վառում էին զինվորական փաստաթղթերն ու մեդալները՝ փողոցներում աղբարկղերի մեծ հրդեհներ ստեղծելով: Երբ նրանք փախան, որոշ ընտանիքներ դեն նետեցին համազգեստով զոհված զինվորների լուսանկարները՝ թողնելով, այրելով, ջարդելով կամ թաքցնելով մարտադաշտերում զոհված տղամարդկանց և կանանց իրենց տեսողական հիշողությունները: Բնակիչների հետ առնվազն երեք խոսակցությունների համաձայն՝ որոշ համազգեստներ թաղել են իրենց տան բակերում՝ մեկնելուց առաջ՝ հույս ունենալով, որ մի օր կվերադառնան:
Օգտագործելով Planet Labs-ի արբանյակային պատկերները՝ մենք հայտնաբերել ենք հետաքրքրություն ներկայացնող մի վայր, որը «համակենտրոնացման ճամբարի» վախերի հավանական հիմքն է: Հիմնական հնագիտական համալիրից անմիջապես հարավ՝ Շահբուլաք գյուղի մոտ, կա մի մեծ, վերջերս կառուցված, բայց անավարտ կառույց: Գնահատելու համար, թե արդյոք համալիրը նախատեսված բանտ էր, մենք կիրառեցինք տարածական վերլուծության մեթոդներ՝ պարզելու այն բնութագրերը, որոնք սովորաբար կապված են ուղղիչ հաստատությունների հետ ավելի լայն տարածաշրջանում, մասնավորապես «միջնադարյան խոշտանգումների» հաստատությունները, որոնք վերլուծվել են Թուրքմենստանում Crude Accountability-ի և քաղաքական բանտերի կողմից, որոնք հաղորդում է Foreign Policy-ն Թուրքիայում: , որոնք երկուսն էլ նույնականացվել են արբանյակային պատկերներում:
Կաղապարների ճանաչումը թույլ տվեց մեզ հայտնաբերել կրկնվող տարրեր, մինչդեռ առանձնահատկությունների համընկնումը օգնեց մեզ համեմատել այդ տարրերը բանտային հայտնի կառույցների հետ:
Դեդուկտիվ հիմնավորումը մեզ հնարավորություն տվեց այս հատկանիշների առկայությունից եզրակացնել, որ տվյալ հաստատությունը կարող է նախատեսված բանտ լինել: Աղդամի օբյեկտի շինարարության ընթացքը, ինչպես երևում է 2023 թվականի մայիսի արբանյակային լուսանկարում, բացահայտում է ցանցանման կառույցներ, որոնք օգտագործվում են բանտային բնակելի շենքերում կամ զինվորական ննջասենյակներում: Չնայած բանտի գործառնական առանձնահատկությունների բացակայությանը, ինչպիսիք են պահակային աշտարակները և պարագծային պատնեշները, ծրագրի թերի կենտրոնացված դասավորությունը ամայի լանդշաֆտում և զգալի բացերը, որոնք հուշում են ապագա հանգստի բակերի մասին, հուշում են, որ ապահով հաստատությունը հիմք է հանդիսանում բանտի խոսակցությունների համար:
Աղդամի շրջանի զգալի մասը, որտեղ գտնվում է պոտենցիալ բանտը, ավերվել և թալանվել է 1990-ականներին այն բանից հետո, երբ այն անցել է հայկական վերահսկողության տակ և դե ֆակտո դարձել Լեռնային Ղարաբաղի մաս: Այն բռնագրավվել է Ադրբեջանի կողմից 2020 թվականի պատերազմում. այդ ժամանակ Աղդամը դարձել էր ուրվական քաղաք:
Եվրոպական տիեզերական գործակալության Copernicus Sentinel-2A արբանյակից արբանյակային պատկերների ժամանակային շարքը ցույց է տվել, որ մոտավորապես 500,000 քառակուսի ոտնաչափ տարածքի շինարարությունը, հավանաբար, սկսվել է 2022 թվականի հուլիսին: Հաստատվել է բարձր տարածական և ժամանակային լուծաչափով արբանյակային պատկերները (50 սանտիմետր) մոլորակի SkySat համաստեղությունից: մեր նախնական բացահայտումները:
Հայտնաբերված տեղանքը պարունակում է առանձնահատկություններ, որոնք կարող են կապված լինել զանգվածային բանտարկության հաստատության հետ՝ մեկ մուտքի կետ, բացօթյա տարածք բանտարկյալների համար և միատեսակ ցանցերով շինություններ: Այն վայրերում, որտեղ կառավարության թափանցիկությունը սահմանափակ է, ինչպիսին է Ադրբեջանում ավտորիտար ռեժիմը, մենք ընդունում ենք այս բացահայտումների հետագա հաստատման կարևորությունը տարբեր անկախ աղբյուրներով, որտեղ հնարավոր է:
Այն, որ Աղդամի օբյեկտը նվազագույնը պետական շենք է, հաստատվում է կառավարության մեկ այլ կառույցի` ժամանակավոր վրանային ճամբարի մոտ լինելով. սեպտեմբերին ավելի քան 200 չափի վրաններ կարող էին տեղադրվել փակ տարածքում, հավանաբար որպես կացարաններ՝ ադրբեջանցի զինվորականների համար կամ հայերի համար նախատեսված կալանավայր։
Արբանյակային պատկերները ցույց են տալիս, որ համալիրի շինարարությունը, որը կարծես թե սկսվել է 2022 թվականի հուլիսին, դադարեցվել է 2023 թվականի օգոստոսի վերջին կամ սեպտեմբերի սկզբին: Այս ժամանակաշրջանից քիչ առաջ Ալիևը Euronews հեռուստաընկերությանը տված հարցազրույցում նկարագրել է, որ ձգտում էր վերջ դնել Լեռնային Ղարաբաղին:
ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի 2023 թվականի մայիսի հայտարարությունը, որ նա ողջունում է Ադրբեջանի «համաներման դիտարկումը», վկայում է Վաշինգտոնի կողմից բանտարկության ծրագրի մասին կոնկրետ իմացության մասին: Պետքարտուղարության խոսնակը, New Lines-ին էլեկտրոնային փոստով ուղարկված մեկնաբանություններում, հրաժարվել է մեկնաբանել հնարավոր բանտային համալիրի մասին տեղեկությունները, փոխարենը կրկնելով, որ Ադրբեջանը պետք է «պայմաններ ստեղծի Լեռնային Ղարաբաղի հայերի կամավոր, անվտանգ, արժանապատիվ և կայուն վերադարձի համար»:
Եթե կասկածելի վայրը իսկապես բանտային համալիր է, ապա դրա գտնվելու վայրը հուշում է հատուկ հոգեբանական նկատառումներ՝ հաշվի առնելով մոտիկությունը կարևոր մշակութային հուշարձաններին: Տեղանքը գտնվում է Տիգրանակերտի ավելի մեծ հնագիտական համալիրի եզրին, որտեղ գտնվում են 2000-ամյա հելլենիստական հայկական միջնաբերդը, յոթերորդ դարի հայկական եկեղեցին և 18-րդ դարի ադրբեջանական վայրերը, ներառյալ Շահբուլաք ամրոցը և մզկիթը:
Տարածքին ծանոթ մի քանի անհատներ, ում հետ մենք խոսեցինք, ասացին, որ մեկուսացված վայրում նախկինում եղել են խորհրդային ժամանակների գոմերը՝ նկարագրելով տեղանքը որպես զարգացման համար ոչ պիտանի:
Նրանք նաև նշել են մոտակայքում գտնվող կրաքարի հանքավայրի առկայությունը՝ հետաքրքրվելով, թե տեղանքը հիմնականում ընտրվել է հիմնական շինանյութի անմիջական առկայության պատճառով: Լեռնային Ղարաբաղի նախկին զինվորականներից մեկը, անանուն մնալու պայմանով, մեզ ասաց, որ ձայները, որոնք լսել են Խրամորթի հայ բնակիչները, կարող են լինել քարհանքի անդադար քարահատման աշխատանքներ։ Կառույցի մասին որևէ հիշատակման բացակայությունը նկատելի է ադրբեջանական լրատվամիջոցներում և նախագահի կայքում, հարթակներում, որոնք հակառակ դեպքում լայնորեն ընդգծում են Աղդամի շրջանում յուրաքանչյուր նոր շինարարական նախագիծ: Այն նաև ակնհայտորեն բացակայում է որևէ հրապարակված պլանում:
