«Իմ աշխատանքը իմ պայքարի միջոցն է՝ Արցախի մշակույթը վառ պահելու, Արցախի հայկականության գաղափարը պահպանելու համար»,- «Անկախի» հետ զրույցում ասում է Հադրութի շրջանի Տող գյուղի բնակիչ, մանկավարժ Լիլիթ Պողոսյանը: Նա 2009-ից ի վեր ասեղնագործություն և գորգագործություն է դասավանդում Հադրութի մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոնում: Եվ անգամ Արցախի կորստից հետո, երբ կենտրոնն այլևս չունի ֆինանսավորում և մանկավարժներն անվճար սկզբունքով են աշխատում, շարունակում է դասավանդել: «Երեխաներն ուզում են մեր մշակույթը սովորել: Նրանք մոտիվացված են: Ինչպե՞ս կարող եմ նայել նրանց ու ասել, որ այլևս չեմ դասավանդելու, քանի որ ֆինանսավորում չկա»,-ասում է Լիլիթը՝ համոզմունք հայտնելով, որ այսպիսով ազգանվեր գործ է կատարում՝ նպաստում է, որ իր աշակերտները լինեն հայկական մշակույթի կրողը, որպեսզի ապագայում էլ կարողանան տեր կանգնել այդ մշակույթին: «Մեր պատմությունից գիտենք, որ Արցախը եղել է հայկական: Ստի ոտքը կարճ է լինում: Չգիտեմ, թե երբ, բայց կգա մի պահ, որ Արցախը նորից հայկական կլինի, մեր հաջորդ սերունդները կկարողանան վերադառնալ մեր պատմական Արցախ: Որպեսզի դա լինի, պետք է ունենանք հզոր պետություն, ակտիվ և գրագետ դիվանագիտություն,- ասում է նա: -Կարող ենք Ադրբեջանից օրինակ վերցնել, թե ինչպես են պետական մակարդակով ճիշտ նպատակներ սահմանում և իրագործում, երիտասարդ պետություն լինելով կարողանում են բոլորին համոզել, որ հայկական Արցախն իրականում իրենցն է: Մշակույթի բնագավառում էլ է այդպես, նախշերը տարածաշրջանում բոլորն էլ օգտագործում են, բայց պետք է իմանաս, որ դա քոնն է, պնդես, որ քոնն է ու պահպանես: Այսինքն մենք մերը պետք է ճանաչենք և ատամներով ամուր պահենք, սերունդներին կրթենք, որ իմանան՝ դա մերն է»:
38-ամյա Լիլիթ Պողոսյանը ծնվել է Արցախում ու իր կյանքի 35 տարիներն անցկացրել այնտեղ: Ասում է՝ երբևէ մտքով չի անցել, որ կարող է մի օր հայրենի Արցախից դուրս ապրել, իսկ հայրենիքն ու իր ողջ կյանքի ստեղծածն էլ ընդամենը հուշ դառնան: «Մասնագիտությամբ կենսաբանության ուսուցչուհի եմ: Բայց մեկ տարի եմ կենսաբանություն դասավանդել: Հետո հանգամանքների բերումով սկսեցի ասեղնագործություն և կարպետագործություն դասավանդել Հադրութի մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոնի Տողի մասնաճյուղում»,- պատմում է նա՝ հավելելով, որ իր տատիկից է սովորել գործել: «Տատս գեղեցիկ աշխատանքներ էր կատարում յուրահատուկ նախշերով, ինձ միշտ դա հետաքրքրել է, բայց երբեք չեմ մտածել, որ դա ինձ համար մի օր կդառնա մասնագիտություն: Ստեղծագործական կենտրոնում շատ աշակերտներ ունեի և տարեցտարի իմ աշակերտների թիվն ավելանում էր: Մրցույթներից ու ցուցահանդեսներից բարձր արդյունքներով էինք վերադառնում: Սկսեցի ավելի խորն ուսումնասիրել ոլորտը, մեր մշակույթը, նաև ուրիշներինը: Ինձ համար նոր ոլորտ բացահայտեցի»,- ասում է նա:
Հարցին, թե արդյոք պատերազմը սպասելի էր, Լիլիթն ասում է. «Արցախում մենք միշտ գիտեինք, որ պատերազմն անխուսափելի է, ի վերջո ունենք հարևան, որի աչքը մեր հողերին է: Բայց վստահ էինք, որ հնարավոր պատերազմից դուրս կգանք հաղթանակած, որ կունենանք մի փաստաթուղթ, որով Արցախը կդառնա ճանաչված, անկախ հանրապետություն»:
Հիշելով 44-օրյա պատերազմը՝ ասում է, որ սեպտեմբերի 26-ին անցկացրել է իր վերջին դասը Տողում: «Ես սովորաբար քնկոտ չեմ: Բայց այդ առավոտյան քնով էի անցել: Ամուսինս և երեխաներս արթնացրին: Սկզբում չէի հասկանում, թե ինչ է կատարվում: Երեխաների հետ նկուղ իջանք, ամուսինս գնաց՝ իր մեքենայով զենք տեղափոխելու»,- հիշում է նա: Պատմում է՝ թթի օղու արտադրությամբ էին զբաղվում: Եվ այդ օրերին պատրաստվում էին իրենց գործարանի պաշտոնական բացմանը: «Տոննաներով թթի օղի ունեինք: Զինապահեստն էլ մեր հարևանությամբ էր գտնվում, մի ձոր էր մեզ բաժանում: Տանը մնալը վտանգավոր էր: Տեղափոխվեցինք գյուղի վերևում գտնվող բարեկանի տուն: Օրվա ընթացքում տեգրներս ասացին, որ պետք է Երևան տեղափոխվենք: Այդ լուրից կարծես կայծակնահար եղա. 2016-ին մենք գյուղից դուրս չէինք եկել»,- հիշում է նա: Ասում է՝ սկեսրայրի հետ տուն է գնացել, վերցրել անձնագրերը, գումար մի քանի օրվա համար, մնացած արժեքավոր իրերը, փաստաթղթերն արկղով պահել է նկուղում ու դուրս եկել՝ համոզված լինելով, որ օրեր անց վերադառնալու է:
«Մուղնիում սկեսրայրս ընկեր ուներ: Երեք երեխաներիս հետ իրենց տանը հաստատվեցինք՝ սպասելով, որ շուտով տուն կվերադառնանք: Նոյեմբերի 7-ին ամուսինս զանգեց և ասաց, որ ամեն ինչ անհույս է, եթե կարողանա, մեզ կհասնի»,- հիշում է նա:
Պատմում է՝ չնայած հայրենազրկմանը՝ դա ժամանակավոր իրողություն էին համարում՝ վստահ լինելով, որ շուտով կկարողանան Հադրութ վերադառնալ: «Հադրութում երբեք ադրբեջանցիներ չէին ապրել: Համոզված էինք, որ ինչ-որ կերպ հնարավոր կլինի Հադրութն ու Շուշին հետ բերել: Բայց տեղի ունեցավ հակառակը»,- ասում է նա՝ հավելելով, որ մինչև 2023-ի սեպտեմբերը Արցախի հետ են կապված եղել ապագայի իրենց բոլոր ծրագրերը և հույսերը:
«Մտածում էինք Արցախ վերադառնալու մասին: Մեր բոլոր հարազատները պատերազմից հետո Արցախ էին վերադարձել: Միայն մենք էինք մնացել: Հողի կանչն ուժգին էր, 2022-ի սեպտեմբերին մտադիր էինք հետ գնալ ու Արցախում շարունակել մեր կյանքը: Բայց ձգձգվեց. ինձ հետ էր պահում իրողությունը, որ դեպի Արցախ ճանապարհը մեր վերահսկողության տակ չէր»,- ասում է նա՝ հավելելով՝ համոզվեց, որ իր մտավախությունները տեղին էին, երբ այդ ճանապարհը փակվեց:
«Մեր բոլոր հարազատներն այնտեղ էին: Երբ զանգում էի, տեսնում էի, որ երեխաներն իրոք սոված են, որ մեծահասակներն իրենց հույս տալու համար են ասում, որ լավ կլինի: Հասկանում էի, որ սա թշնամու խարդախ ծրագրի մի մասն է, որ ուզում են մարդկանց հյուծել, սովամահ անել: Իսկ երբ լսեցի պատերազմի լուրը, շոկի մեջ էի՝ ինչպ՞ես պետք է պայքարեին հյուծված վիճակում»,- հիշում է նա՝ հավելելով, որ ազնիվ չէր 44-օրյա պատերազմից հետո մարդկանց ամեն կերպ խրախուսել, որ Արցախ վերադառնան, եթե չէին կարողանալու անգամ կյանքի իրավունքն ապահովել:
«2023-ի սեպտեմբերն ավելի դժվարին էր, քանի որ գիտակցում էինք՝ սա վերջն է: Մինչ այդ համոզված էինք, որ երկու շրջանը հետ կբերենք, բայց մնացածն էլ տվեցինք: Բայց այլընտրանք չկար այդ պահին,- ասում է նա:- Մեր պատմությունը ցույց է տալիս՝ բոլոր պատերազմներում հայը հաղթել է, երբ միասնական է եղել : Հայաստանն ու Արցախը իրար հետ էին 90-ականներին և 2016-ին: Իսկ այս անգամ գերտերությունների խաղին զոհ գնացինք»,- ասում է նա:
Խոսելով պարտության ու հայրենիքի կորստի պատճառների մասին՝ Լիլիթն ասում է, որ մարդկային ագահությունը կործանեց բոլորիս: «Երբ տուն ես կառուցում,ամեն տարի տանդ վրա մի գործ պետք է անես, եթե դա չանես, միայն ուտելիք և հագուստ առնես, քո տունը կամաց-կամաց կփլվի: Պետությունը նման է տան: Մենք պետությունը հզորացնելու փոխարեն այլ արժեքներ առաջնային դարձրեցինք: Ագահությունը մարդկանց տարավ կործանման»,- ասում է նա: Մյուս գործոնն, ըստ Լիլիթի, թշնամու ահ ու սարսափը դարձած զինվորականների արժեզրկումն էր քաղաքական նպատակներով: «Երբ քաղաքական վերնախավի կարծիքով սկսեցին մեր գեներալներին արժեզրկել, այն գեներալներին, որ սարսափեցնում էին թշնամուն, որոնց անունը տալիս իրենք զգոնանում էին, հենց այստեղից էլ սկսվեց մեր երկրի կործանումը: Կան արժեքներ, որոնց չպետք է դիպչել: Մարդ չի կարող լավ լինել բոլորի համար»,- ասում է նա:
Լիլիթը շեշտում է՝ 90-ականներին զինադադար էր, ոչ թե պատերազմի ավարտ, ամեն վայրկյան հաջորդ պատերազմը կարող էր վերսկսվել: Եվ մենք պետք է պատրաստվեինք հաջորդ պատերազմին: «Բայց մենք այլ ճանապարհով գնացինք, խաբվեցինք թվացյալ խաղաղությամբ»,- ասում է նա:
Հարցին՝ թե հավատում է, որ հայաստանն ու ադրբեջանը կարող են խաղաղ համակեցության հասնել, որ խաղաղության դարաշրջանը կարող է իրականություն դառնալ, նա բացասական պատասխան է տալիս: Ասում է՝ անգամ խորհրդային տարիներին, երբ հայն ու ադրբեջանցին կողք-կողքի էին ապրում, չկար այդ խաղաղությունը. ամեն օր իրար վնասում էին, իրար ծեծում, իրար վրա կրակում: «Մեր դպրոցից է սկսվել 90-ականների շարժումը, երբ թուրք և հայ աշակերտներն իրար դանակահարել են»,- ասում է նա՝ հավելելով, որ չի պատկերացնում, թե ինչպես իր 7-ամյա տղան կարող է խաղալ թշնամու երեխայի հետ:
«Մենք էլի պատրանքների հետևից ենք գնում, ոչ թե խնդրի իրական լուծման: Այդպես էլ դասեր չենք քաղում մեր պատմությունից»,- ասում է Լիլիթը՝ հավելելով, թե չնայած սկսել է օրվա հոգսերով ապրել ու ապագայի պլաններ չի մշակում, բայց հույս ունի, որ ամեն ինչ լավ կլինի: Իսկ մինչ կգա բաղձալի պահը, երբ Արցախը կրկին հայկական կլինի ու հնարավոր կլինի հայերնի Տող վերադառնալ, նա կարոտում է այնտեղի մաքուր օդը, խաղաղությունը և անհոգությունը և շարունակում հայկական և հատկապես Դիզակ գավառի նախշերը սովորեցնել մատաղ սերնդին՝ վառ պահելով Արցախի մասին հուշերը:
