ԹԵ ԻՆՉՊԵՍ ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆԻՆ ՄԵՐԺԵՑԻՆ ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼ ՖՐԱՆՍԱՍԵՐԻ ԻՐ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ

2011 թվականն էր: Հայաստանը 2009-ից դարձել էր Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպության ասոցացված անդամ և հերթական անգամ տոնելու էր ֆրանկոֆոնիայի տասնօրյակը: Այդ կապակցությամբ Ֆրանսիայի դեսպանատանը կայացած մամլո ասուլիսին մասնակցում էր նաև լուսահոգի Քրիստիան Տեր-Ստեփանյանը, որն այն ժամանակ ֆրանկոֆոնիայի հարցերով ՀՀ արտգործնախարարի խորհրդականն էր: Նա պատմեց տեղի ունենալիք միջոցառումների մասին: Նաև այն մասին, թե Հայաստանը ինչ հետագա ծրագրեր է նախատեսում իրականացնել ֆրանկոֆոնիայի շրջանակներում:

Ասուլիսից հետո մոտեցա Տեր-Ստեփանյանին և առաջարկեցի այդ ծրագրերին ավելացնել ևս մեկը՝ տպագրել երկլեզու մի ուսումնական ձեռնարկ՝ ֆրանսերեն լեզուն ուսումնասիրողների համար: Այդ գրքույկում պետք է զետեղվեին Շարլ Բոդլերի ՙՓոքրիկ արձակ պոեմները՚ և Վահան Տերյանի կողմից կատարված դրանց հայերեն թարգմանությունները: Ընդսմին, մի էջում պետք է զետեղվեր ֆրանսերեն բնագիրը, իսկ կողքի էջում՝ դրա թարգմանությունը:

Մինչ այդ ֆրանսերենի մասնագետներն ինձ հավաստիացրել էին, որ Տերյանի թարգմանությունն անթերի է: Այդ նույն ձեռնարկում կարելի էր տեղադրել նաև ֆրանսերենից Տերյանի կատարած այլ ստեղծագործությունների թարգմանություններն ու դրանց բնագրերը:

Երևանում արդեն իսկ բացվել էր Ֆրանսիական համալսարանը: Ֆրանսերենը դասավանդվում էր ԵՊՀ-ում, Բրյուսովի անվան պետական լեզվաբանական համալսարանում, այլ բուհերում, ֆրասիական թեքումով երկլեզու թիվ 45 և 48 դպրոցներում, ֆրանսիական թեքումով թիվ 119 դպրոցում: Ձեռնարկը օգտակար կլիներ ուսումնական այդ հաստատություններում սովորողների համար:

Քրիստիան Տեր-Ստեփանյանը ոչ միայն համաձայնվեց ներառել ձեռնարկի տպագրումը ֆրանկոֆոնիայի շրջանակներում պլանավորվող միջոցառումների շրջանակում, այլև … ապշեցրեց ինձ: Նա առաջարկեց իրականացնել Վահան Տերյանի բոլոր բանաստեղծությունների թարգմանությունը և հրատարակումը ֆրանսերեն լեզվով: Իմ հարցին, թե արդյո՞ք դա հնարավոր է, նա դրական պատասխան տվեց:

Տարվա ընթացքում մի քանի անգամ զանգահարեցի նրան, բայց նա ասաց, որ նորություն չկա:

Հաջորդ տարի Ֆրանսիայի դեսպանատանը տեղի ունեցած ֆրանկոֆոնիայի օրերին նվիրված մամլո ասուլիսից առաջ մոտեցա Տեր-Ստեփանյանին և հիշեցրեցի տված խոստումի մասին: Նա առաջարկեց այդ հարցով դիմել դեսպանատան մշակութային հարցերով նորանշանակ խորհրդականին, որն ուներ հայկական ազգանուն, բայց լրագրողների հետ շփվում էր բացառապես ֆրանսերենով՝ թարգմանչուհու օգնությամբ: Տեր-Ստեփանյանին խնդրեցի ներկայացնել ինձ և թարգմանել իմ ասածը: Նա հայտնեց, որ այդ խորհրդականը ծանոթ է հարցին և լավ հայերեն գիտի: Մոտեցա խորհրդականին և ներկայացա: Լսելով Տերյան ազգանունը, նա իսկույն ասաց, որ պոետի բոլոր բանաստեղծությունները ֆրանսերեն թարգմանելու հնարավորություն չկա: Ես փորձեցի բացատրել, որ իմ խնդրանքը եղել է ոչ թե բոլոր բանաստեղծությունների թարգմանությունը, այլ երկլեզու ուսումնական ձեռնարկի հրատարակումը, բայց խորհրդականն այլևս չլսեց ինձ և հեռացավ:

Շատ ափսոս, որ ուսումնական այդ օգտակար ձեռնարկի հրատարակման գործը տապալվեց: Չգիտեմ, թե որն էր պատճառը՝ լուսահոգի Քրիստիան Տեր-Ստեփանյանի մաքսիմալիստական նկրտու՞մը, թե՞ այն, որ Ֆրանսիայի դեսպանատան մշակութային հարցերով ազգությամբ ֆրանսիացի խորհրդականին փոխարինել էր ազգությամբ հայը: Միգուցե նա կուսակցակա՞ն էր: ՀՅԴ անդամ՝ որը տեղյակ չէր, որ Վահան Տերյանը դարձել էր բոլշևիկյան կուսակցության անդամ և ստանձնել էր Հայկական գործերի կոմիսարիատի փաստացի ղեկավարի պաշտոնը հուսալով, որ հնարավորություն կստանա լուծել Հայոց ցեղասպանության հատուցման հարցը: Այն է, ստեղծել Թուրքահայաստան անկախ պետությունը, ուր կվերադառնան ցեղասպանությունից ողջ մնացած հայ փախստականները: Չգիտեր նաև, որ Տերյանին պաշտոնից հեռացնելու, նրան նացիոնալիզմի մեջ մեղադրելու և դեպի մահ գործուղելու պատճառներից էր նաև այն, որ նա բանտից և գնդակահարությունից կարողացել էր ազատել բարձրաստիճան դաշնակցականների, որոնց պատանդառել էին բոլշևիկները:

Այդ մասին, սակայն, քչերը գիտեն: Որովհետև Վահան Տերյանի այդ գործունեության մասին ճշմարիտ տեղեկատվությունն արգելված էր և նա ներկայացվել է որպես հավատացյալ բոլշևիկ:

Մինչդեռ, ինչպես Տերյանի հետ կոմիսարիատում աշխատած լուսահոգի ակադեմիկոս Աշոտ Հովհաննիսյանն էր վկայում, Տերյանը նույնիսկ մատերիալիստ չէր: Ինչը պարտադիր պայման էր կոմունիստ լինելու համար:

Իշխանության գալու սկզբնական շրջանում բոլշևիկներին ոչ թե Վահան Տերյանն էր անհրաժեշտ, այլ այնպիսի հեղինակավոր, ազնիվ, ժողովրդի կողմից սիրված մարդկանց աջակցությունը, ինչպիսին որ Տերյանն էր: Իսկ փոխկոմիսարի պաշտոնը զբաղեցրած Տերյանի առաջին գործը եղավ այն, որ նա գրեց Թուրքահայաստանի մասին զեկուցագիրը և Թուրքահայաստանի մասին դեկրետի նախագիծը: Նաև կարողացավ հասնել նրան, որ Լենինն ու Ստալինը ստորագրեն դեկրետի՝ Ստալինի կողմից խմբագրված տարբերակը:

Վահան Տերյանը ոչ միայն տիրապետում էր ֆրանսերենին, այսինքն, ֆրանկոֆոն էր, այլ նաև իր թարգմանություններով ու գործունեությամբ նպաստում էր ֆրանսասիրության տարածմանը Հայաստանում: Բայց դա միակողմանի չէր: Ենթադրում եմ, որ հենց ֆրանսերենի իմացությունն օգնեց նրան հեղափոխել հայ պոեզիան և տաղաչափությունը: Հայտնի է, որ հայոց համարյա բոլոր բառերի շեշտն ընկնում է վերջին վանկի վրա, ինչը խիստ սահմանափակում է տաղաչափության հնարավորությունները: Հայ բանաստեղծները կաշկանդված էին դրանով և այդ պատճառով հայոց տաղաչափության համար ամենից բնորոշը յամբն ու անապեստն էին: Ֆրանսերենում նույնպես բառերի շեշտն ընկնում է վերջին վանկի վրա: Ֆրանսիական պոեզիայի գիտակ Տերյանին հաջողվեց շրջանցել այդ խոչընդոտը, և նա դարձավ արևելահայ շեշտական բանաստեղծության հիմնադիրը` քորեյ, դակտիլ, ամֆիբրաքոս: Բացի այդ, նա առաջինն էր, որ հայկական պոեզիա ներմուծեց ֆրանսիական բանաստեղծական ձևերը`սոնետը, տրիոլետը, ռոնդոն և բազում այլ գրական ձևեր, նաև` ալիտերացիա-բաղաձայնույթներ:

Գրիգոր Էմին-Տերյան

https://www.facebook.com/groups/1609094222646573/user/100003568030172/