ՀՀ տարբեր հատվածներում, այսպես կոչված, սահմանազատումն ու սահմանագծումն իրականացվում են տարբեր փաստաթղթերով:
Պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Խաչատուր Ստեփանյանի արձանագրմամբ` խորհրդային տարիների վերջին քարտեզները բխում են Ադրբեջանի շահերից, որովհետև 20- ականներին ոչ մի անկլավ չի եղել:
Այդուհանդերձ, դատելով Սյունիքում, Գեղարքունիքում, ներկայումս նաեւ` Տավուշում տեղի ունեցող գործընթացներից, կարո՞ղ ենք ասել, որ սահմանազատումն իրականացնելու համար Ադրբեջանն ու Հայաստանն առաջնորդվում են կոնկրետ քարտեզով; «Փաստինֆո»-ի հարցին ի պատասխան`դոկտոր, պրոֆեսորը նկատեց. «Խնդիրն այն է, որ նախ` այդ սահմանագծումը պարբերաբար տեղի է ունեցել, երկրորդ` Ալմա- Աթայի հռչակագիրը, որին հիմա հղում են անում, Ադրբեջանը միացել է այն ժամանակ, երբ դե ֆակտո սահմանների փոփոխությունն արդեն տեղի էր ունեցել նաև այսօրվա գյուղերի մասով, որոնց մասին ասում են։ Երբ մեր իշխանությունները խոսում են Ալմա-Աթայի հռչակագրով ինչ –որ կտորների, իբր, Ադրբեջանի պատկանելության մասին, եւ որ դրանք պարտավոր են վերադարձնել, ապա դա իրականությանը չի համապատասխանում»:
Խաչատրյանի փոխանցմամբ` Ադրբեջանը, իր շահերից ելնելով, մեկ հղում է անում Ալմա- Աթայի հռչակագրին, մեկ ինչ-որ քարտեզի, ընդ որում` 80- ականների, որովհետև 20- ականներին ոչ մի անկլավ հասկացություն չի եղել։
«Որ մարզում, որ հատվածում իր շահերից բխող պայման կա` ինքը այդ պայմանն է առաջ տանում։Նույն տրամաբանությամբ Ջերմուկի այդ հատվածը, որ իրենք 2021թի սեպտեմբերին վերցրեցին, ոչ մի քարտեզով երբևիցե Ադրբեջանինը չի եղել։ Հիմա եկել, ասում են սա Ադրբեջանական տարածք է։ Իսկ որտեղ ոչ քարտեզն է օգնում, ոչ էլ Ալմա-Աթայի հռչակագիրը` ասում են` ադրբեջանական զորքը կանգնած է, այդ հատվածն Ադրբեջան է։ Եթե օրենքը գործում է զորք կանգնելով , ապա Ոսկեպարում Ադրբեջանական զորք չկա, ուրեմն դա Ադրբեջան չէ», - ասաց գիտնականն`ընդգծելով, որ ընդհանուր կանոն Ադրբեջանը չի թելադրում, այլ թելադրում է կանոններ, որոնք բխում են իր շահերից։
Խ. Ստեփանյանի արձանագրմամբ` դելիմիտացիա, դեմարկացիա հասկացությունը փաթեթային լուծումով է արվում, բայց այս դեպքում լրիվ ուրիշ մոտեցում է։ «Գոնե սկզբունքները պետք է հստակեցնեն, գոնե հիմնական ուղերձները որոշեն, հետո սահմանագծում անեն` ամբողջ սահմանների երկայնքով։Հիմա իրենք մաս- մաս են անում, որովհետև Տավուշում առաջ են քաշում 80-ականների վերջի քարտեզները, ես վստահ եմ, որ երբ հերթը հասնի Վայոց Ձորի մարզին, ասելու են, որ ոչ մի քարտեզ էլ չկա: Ոչ մի միջազգային կազմակերպություն չի ընդդիմանալու, եթե արգելելու լինեին, հիմա Ադրբեջանի վրա ճնշում կգործադրեին, որ զորքերը հանի Հայաստանի օրինական տարածքից»,- իր մտահոգությունը հայտնեց Խաչատուր Ստեփանյանը` ներկայացնելով, թե ինչպես են ձևավորվել անկլավները:
«Օրինակ` Ներքին Ոսկեպարից վերև ադրբեջանցի «յայլավորներ» են հաստատվել` օգտվելով արոտավայրերից, վարձակալել: Մի ձմեռ մնացել են այդ վայրում, ադրբեջանական գյուղ են հիմնել, մնացել տեղավորվել են։ Հիմնականում վերաբնակեցված ադրբեջանցիները հաստատվել են, հետո էլ, ըստ էության, դիմել են խորհրդային իշխանություններին , որ այս հատվածում ադրբեջանական գյուղ է, քանի որ սահմանին մոտ , թող դա կոչվի, ասենք, Ադրբեջանի Ղազախի շրջան` թեկուզ անկլավի ձևով։Նույն սկզբունքով կտրել են նաև Արծվաշենի կապը Հայաստանի հետ։Ժամանակին Արծվաշենը ուներ ցամաքային կապ Հայաստանի հետ, էլի արոտավայրերը ադրբեջանցիներին տալու սկզբունքով այնպես են արել, որ Արծվաշենը կորցրել է Հայաստանի հետ ցամաքային կապը։ Նույնը եղել է Կապանի հատվածում, Շուռնուխում: Գորիս- Կապան ճանապարհը ամբողջությամբ եղել է Խորհրդային Հայաստանի կազմում, հետո 2-րդ համաշխարհայինից հետո Կապանի օդանավակայանի հատվածը լեզվակռով իրենցով են արել», - ասաց պատմական գիտությունների դոկտորը` ավելացնելով, որ դրանով չեն սահմանափակվելու:
«Հիմա կարող է ֆանտազիայի ժանրից լինի, բայց իրենք հնարավոր է նաև հետո դնեն Հայաստանում խորհրդային տարիներին ապրած ադրբեջանցիների վերադարձի հարց։Իրենց սկզբունքն իրենց շահն է, ինչն էլ Հայաստանի իշխանություններն առաջ են տանում, ասում` պետք է համաձայնենք , հակառակ դեպքում պատերազմ կլինի: Սեփական ժողովրդին ահաբեկելու սկզբունքով, թե անսկզբունքայնությամբ, առաջ են տանում ոչ թե հայկական շահը, այլ հենց` Ադրբեջանի շահը»,- ասաց գիտնականը:
