Կիսված գյուղեր, կտրատված ճանապարհներ, կանգ առած արտադրություններ: Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև 2020 թ. աշնանային պատերազմից հետո տասնյակ կիլոմետրերով նոր սահմաններ են առաջացել, որոնց ճշգրիտ գծագրումը դեռ պետք է որոշել: BBC-ի ռուսական ծառայության թղթակիցները Հայաստանում անցել են նոր սահմանի ողջ երկայնքով և դիտարկել են, թե ինչպես են տեղի բնակիչներն ընտելանում իրենց հարևաններին:
«Welcome to Azerbaijan!», տեղեկացնում է հայկական Գորիսից հայկական Կապան տանող մայրուղու եզրին տեղադրված վահանակը: Բայց հենց որ կանգնեցնում ենք մեքենան, որպեսզի այն լուսանկարենք, հայտնվում են ռուսական սահմանապահները, որպեսզի ճշտեն, թե ովքեր ենք և ինչու ենք այստեղ կանգառել: «Ընդհանրապես այստեղ արգելված է լուսանկարել: Եթե անցնեք ճանապարհի մյուս կողմը, կհայտնվեք արդեն Ադրբեջանի տարածքում: Բայց քանի որ Մոսկվայից եք, մենք ձեզ կպաշտպանենք»,- կատակում է զինվորը:
Խորհրդային տարիներին ճանապարհը կառուցել են՝ ելնելով հարմարությունից և անտեսելով հանրապետությունների միջև վարչական սահմանները: Երբ ԽՍՀՄ-ը վերացավ, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև բռնկվեց առաջին պատերազմը, Բաքուն կորցրեց ոչ միայն Լեռնային Ղարաբաղի, այլև հարակից յոթ շրջանների վրա հսկողությունը: 2020 թվականի աշնանային պատերազմից հետո, որում արդեն Հայաստանը պարտվեց, այդ շրջանները վերադարձան Ադրբեջանի հսկողության տակ:
Գորիսից Կապան ճանապարհը, իր մի քանի շրջադարձներում թեքվում է դեպի Ադրբեջանին վերադարձված տարածքները, այնպես որ անմիջապես պատերազմից հետո ադրբեջանցի զինվորականները դրանց երկայնքով տեղադրել են մի քանի նման վահանակներ: Թեպետ ադրբեջանցիներն այդ ճանապարհով չեն շարժվում, պարտություն կրած հակառակորդի համար դրանք տեղի ունեցածի խորհրդանշական հիշեցում են:
Հայերի և ադրբեջանցիների միջև նոր բախումներից խուսափելու համար Ռուսաստանը, որ միջնորդ էր խաղաղ համաձայնության կնքման ժամանակ, ոչ միայն խաղաղապահներ է բերել Լեռնային Ղարաբաղ, այլև սահմանապահներ է տեղակայել այնտեղ, որտեղ հնարավոր են նոր բախումնային իրավիճակներ:
Սահմանապահները պատմում են, որ տեղի բնակիչներն իրենցից են իմանում, ոչ թե հայկական կառավարությունից, թե ինչպես է փոխվել սահմանի գիծը, թե հիմա որտեղ կարելի է քայլել և ուր մեկնել, ուր՝ ոչ: «Ադրբեջանցիները հստակ գիտեն, թե ինչի են ուզում հասնել, և միչև վերջ կռիվ են տալու յուրաքանչյուր վիճելի հատվածի համար, հայկական կողմից նման պատրաստակամություն չի նկատվում,- ասում է ռուս սահմանապահը:- Առջևում դուք դեռ ադրբեջանական ուղեկալ պահակակետը կտեսնեք, բայց մինչև Կապան հանգիստ կհասնեք»:
Քառասունհազարանոց Կապանը Հայաստանի Սյունիքի մարզի մայրաքաղաքն է: Արևելքից այն սահմանակից է Ադրբեջանին, արևմուտքից՝ ադրբեջանական էկսկլավ Նախիջևանին, հարավում՝ Իրանին: Այնպես որ առայժմ մենք շարժվում ենք դեպի Կապան, հանդիպակաց շարժվում են ֆուրեր իրանական համարանիշներով: Այստեղ ճանապարհներին հաճախ են հանդիպում արջի ֆիգուրներ, որը ատամներով բանալի է պահում:
Ըստ մի ավանդապատումի՝ Սյունիքը կամ Զանգեզուրը, ինչպես անվանում են այն տեղացիները (տարածաշրջանի մեծ մասը փռված է Զանգեզուրի լեռնաշղթայի լանջերին), ողջ Հայաստանի բանալին է: Եվ երբ Ղարաբաղում մարտեր էին ընթանում, մենք բազմիցս ենք լսել Հայաստանում տարբեր զրուցակիցներից, որ ադրբեջանա-թուրքական կոալիցիայի հաջորդ թիրախը հաղթանակի դեպքում դառնալու է հենց Սյունիքը, քանի որ նվաճելով այն՝ կարելի է Ադրբեջանը միացնել ոչ միայն Նախիջևանին, այլև Թուրքիային:
Թվում է, գոնե հիմա, որ ոչ ոք չի պատրաստվում հարձակվել Սյունիքի վրա, բայց Վլադիմիր Պուտինի, Իլհամ Ալիևի և Նիկոլ Փաշինյանի ստորագրած համաձայնությամբ այս վայրերով պետք է ճանապահ անցնի, որն այնուամենայնիվ միացնելու է Ադրբեջանը Նախիջևանին:
Նախագահ Ալիևն արդեն կարգադրել է երկաթուղու կառուցումը Հորադիզից պատերազմի արդյունքում Ադրբեջանին վերադարձած Զանգելան և ապա դեպի հայկական սահման: Բայց Կապանում մեզ հանդիպած պաշտոնյաներն առայժմ ոչինչ չգիտեն, թե ինչպես է նոր ճանապարհն անցնելու իրենց մարզով:
Տարածաշրջանում բոլոր տրանսպորտային միջանցքների ապաշրջափակման «ճանապարհային քարտեզի» վրա շարունակում է աշխատել միջկառավարական հանձնաժողովը, որ ձևավորվել է հունվարին Ադրբեջանի, Հայաստանի և Ռուսաստանի փոխվարչապետների մակարդակով:
«Սթրես կա հայրենիքի մի մասի կորստից, պարտված պատերազմից: Եվ այն դեռ չի անցել, շատ-շատ ժամանակ է պետք»,- ասաց մարզի պաշտոնյաներից մեկը՝ խնդրելով անանուն մնալ:
Հսկելով ճանապարհի մի հատվածը՝ ադրբեջանցիներն առայժմ չեն արգելում շարժումը ոչ միայն Գորիսից Կապան, այլև ավելի երկար՝ մարզի մայրաքաղաքից դեպի հարավ՝ իրանական սահման: Միայն քաղաքից դուրս գալիս ճանապարհային ոստիկանության աշխատակիցները զգուշացնում են. «Մի քանի ոլորաններից հետո վրաններ կտեսնեք, ադրբեջանցիներն են կանգնած, այդտեղ չի կարելի կանգ առնել»:
Փակ ճանապարհներ և օդանավակայան սահմանին
Սակայն որոշ ճանապարհներ նոր սահմանը փակել է. օրինակ՝ Կապանից Ագարակ գյուղ կարճ ճանապարհը: Փետրվարի կեսին նրա բնակիչները տեղեկացրին Ադրբեջանի կողմից մի քանի հրաձգության մասին, այնպես որ գյուղի մոտ ստիպված եղան ռուսական սահմանապահների ևս մի պահակակետ տեղակայել: Հիմա Ագարակ կարելի է մեկնել շրջանցելով, և ճանապարհը հիմա տևում է ոչ թե 10, այլ 40 րոպե:
Բայց միշտ չէ, որ հաջողվում է տեղ հասնել. առաջին օրը, երբ BBC-ի թղթակիցները փորձում էին մեկնել մինչև Ագարակ, ձյան ուժեղ տեղումների հետևանքով անանցանելի էր դարձել հողի ճանապարհը, այնպես որ մեքենան չկարողացավ անցնել այդ լեռնային տեղանքով՝ անհուսորեն տեղապտույտ տալով յուրաքանչյուր նոր լեռան լանջին և վերջնականապես խրվելով Վարդավանք գյուղում:
«Վաղը եկեք, տրակտորը գալու է և մաքրի ճանապարհը, այդ ժամանակ հնարվոր կլինի հասնել Ագարակ, բայց հիմա նույնիսկ «Նիվան» չի անցնի»,- խորհուրդ տվեց տեղի բնակիչը: Նրա խոսքով՝ մինչև պատերազմը սահմանամերձ գյուղերում հարյուրավոր մարդիկ էին ապրում, մարտական գործողությունները սկսվելուն պես նրանք հեռացան և մինչև հիմա չեն շտապում վերադառնալ՝ սպասելով, թե ինչպես կավարտվեն սահմանի շուրջ բանակցությունները:
Մարտ ամսին՝ գարնանացանի սկզբին, գյուղերի բնակիչները կվերադառնան, իսկ առայժմ փողոցներում ավելի շատ շներ են հանդիպում, քանի մարդիկ: Սպիտակ շնիկը, շփման կարոտով և թարմ ձյունից ուրախացած, երկար ժամանակ պտտվում էր մեր շուրջը՝ առաջարկելով խաղալ, բայց քննարկել նրա հետ հայ-ադրբեջանական նոր սահմանը լրիվ անիմաստ էր:
Երբ մարտական գործողությունները նոր էին ավարտվել, Կապանում տաք-տաք քննարկվում էր, որ Ադրբեջանին կարող է անցնել նույնիսկ քաղաքի օդանավակայանը: Բայց առայժմ կողմերը համամիտ են, որ նոր սահմանն անցնի գետով, որ հոսում է թռիչքա-վայրեջքային գոտուն զուգահեռ: ԽՍՀՄ փլուզումից հետո ինքնաթիռներն այլևս Կապան չէին թռչում, 25 տարում հին օդանավակայանը վերածվել էր ավերակի, բայց 2017 թ. ամռանը քաղաքում սկսվել է նոր օդանավակայանի շինարարությունը:
«Ե՛վ շենքը, և՛ մուտքերը, և՛ թռիչքա-վայրէջքային գոտին, ամեն ինչ զրոյից է կառուցվել»,- հպարտանում են աշխատակիցները: Նոր օդանավակայանը հավաստագրումն անցել է 2020 թ. նոյեմբերին, անմիջապես պատերազմի ավարտից հետո, երբ պարզ դարձավ, որ նոր սահմանն անցնելու է բառացիորեն դրա կողքով: Այդ ժամանակվանից ի վեր աշխատակիցներն աշխատանքի են գնում, սպասարկում գործելուն պատրաստ շենքը, բայց չեն պատկերացնում, թե երբ այդտեղ վայրէջք կկատարի առաջին ինքնաթիռը: Առայժմ նախատեսվում են չվերթներ միայն Երևանից, որտեղից մինչև Կապան ճանապարհը մեքենայով տևում է 5-6 ժամ, բայց ապագայում օդանավակայանը կարող է տեսականորեն ընդունել նաև միջազգային չվերթներ:
«150 մետրից այն կողմ գետով անցնում է սահմանը, և այնտեղ, ինչպես ասում են, Ադրբեջանն է»,- ուսերը թոթվում են մեր զրուցակիցները՝ կարծես լրիվ չհավատալով, որ Ադրբեջանը կարողացավ վերադարձնել այն տարածքները, որոնք չի վերահսկել քառորդ դար:
Սահման դարձած գետի երկու ափերին օդանավակայանի անվտանգությանը հետևում են և՛ ադրբեջանցի, և՛ հայ, և՛ ռուս սահմանապահները: «Իսկ դուք այստեղից ադրբեջանցիներին տեսնո՞ւմ եք»,- հարցնում ենք: «Նրանց վրաններն են երևում: Մեկ էլ տեսնում ենք, երբ դաշտ են դուրս գալիս ֆուտբոլ խաղալու»:
Ադրբեջանի հսկողությանը վերադարձած շրջաններից Կապան է տեղափոխվել 800 մարդ, ողջ Սյունիքի մարզ՝ 4700 տեղահանված: Հադրութից, Զանգելանից և Միջնավանից տեղափոխված ութ ընտանիք հիմա ապրում է Կապանի նախկին գիշերօթիկ դպրոցում:
«Պուտինը չորրորդ օրն առաջարկեց դադարեցնել պատերազմը, բայց Փաշինյանն ասաց, որ կկռվի մինչև վերջ: Եվ ի՞նչ մնաց հիմա Լեռնային Ղարաբաղից»,- վրդովվում է Վալերի Գասպարյանը, նա ստիպված է եղել լքել Հադրութը, որտեղ ապրել է 20 տարի: Նրա ավագ որդին շարունակում է ծառայել Լեռնային Ղարաբաղի բանակում, կրտսերը մասնակցել է մարտական գործողություններին և վիրավորվել է:
Թե ինչքան ժամանակ ստիպված կլինեն մնալ այստեղ, Գասպարյանը չգիտի. «Շնորհակալ ենք բարի մարդուն, մեզ տեղ տվեց այստեղ, թե չէ գիշերը մնալու էինք բաց երկնքի տակ այս եղանակին»:
Տեղահանվածները չեն վճարում լույսի, գազի համար, և նրանց սննդամթերք են հասցնում: Նա 35 հազար դրամ՝ մոտ 30 դոլար թոշակ է ստանում, իսկ Կապանում բնակարան վարձելու համար, իր խոսքով, նվազագույնը 50 հազար դրամ պետք է ունենաս:Այն հարցին, թե ամենից շատ ինչն է անհանգստացնում փախստականներին, թոշակառուն ասում է, որ գլխավորը գերիներին վերադարձնելն է: Զոհվածների որոնումը և գերիների վերադարձը մնում է ամենացավոտ թեման երկրում պատերազմի ավարտից երեք ամիս անց: Բացի այդ, հարկ է բոլոր տեղահանվածներին ապահովել բնակարանով:
«Լավ, Ղարաբաղը տվեցիր: Բայց ինչո՞ւ ես հիմա հանձնում Զանգեզուրը: Սա Հայաստանի սիրտն է: Թուրքերն ինչ ասում են, նա անմիջապես՝ «եղավ, ես պատրաստ եմ»,- վրդովվում է հայկական վարչապետ Փաշինյանի վարմունքից Գասպարյանը:
Նրա ժամանակավոր հարևանները գիշերօթիկ դպրոցում, որ նույնպես ստիպված են եղել լքել իրենց տները, համաձայն չեն նրա գնահատականին. «Չի կարելի ասել, թե ամեն ինչ վատ է, ամեն ինչ վատ է: Գլխավորը՝ երեխաներին գերությունից վերադարձնել, իսկ հետո պետությունը կսկսի լուծել մնացած բոլոր խնդիրները,- ասում է Նարբիկը՝ նշելով, որ սովորաբար բոլորն իրեն Կոլյա են անվանում:- Տանիք կա, լույս, ջուր, տաքություն, ուտելիք կա՝ բոլորը անվճար: Չի կարելի ասել, թե պետությունը մարդկանց մասին հեչ չի մտածում»:
Շարունակությունը հաջորդիվ
Իլյա Բարաբանով, Մարինա Կատաևա
26 փետրվարի 2021 թ.
