Նորվեգիայի Օսլո քաղաքի «Ֆորում 18» կազմակերպության լուրերի ծառայությունը 2020 թ․ մարտի 25-ին հրապարակել է դոկտոր Մինե Յըլդըրըմի ծավալուն հոդվածը՝ բացատրելով Թուրքիայի կառավարության միջամտությունը Պոլսո հայոց պատրիարքի ընտրությանը, չնայած Սահմանադրական դատարանի որոշմանը, որ կառավարության միջամտությունը «չի եղել օրենքով նախատեսված և անհրաժեշտ ժողովրդավարական հասարակության մեջ»:
Երկու պոլսահայեր՝ Լևոն Պերճ Կուզուկօղլուն և Օհաննես Կարպիս Բալմումչյանը սկզբում հայց էին ներկայացրել Վարչական դատարան 2012 թ․ մարտի 27-ին: Դատարանը մերժեց հայցադիմումը՝ հայտարարելով, որ պատրիարքի ընտրությունը կարող է միայն տեղի ունենալ կոմայի մեջ գտնվող պատրիարքի մահվանից կամ պաշտոնաթող լինելուց հետո, չնայած որ 1863 թ․ օսմանյան ժամանակաշրջանի կանոններով՝ Հայոց պատրիարքի ընտրությունը կարող է տեղի ունենալ «պատրիարքի մահվան, հրաժարականի և այլ դեպքում»։ Հայցվորները բողոքարկեցին այս որոշումը, սակայն Վճռաբեկ դատարանը մերժեց այն 2015 թ․ նոյեմբերի 23-ին։
Երկու հայերն այնուհետև դիմեցին Սահմանադրական դատարան՝ պնդելով, որ նոր պատրիարքի ընտրության վերաբերյալ իրենց հայցի մերժումը պետության կողմից՝ իրենց կրոնի ազատության իրավունքի խախտում է: Դատարանը հօգուտ հայերի վճիռ կայացրեց հինգ տարի անց՝ 2019 թ․ մայիսին: Սակայն, Թուրքիայի ղեկավարներն անտեսեցին դատարանի կայացրած որոշումը: «Թեև դատավճիռը ներառում է այն կարևոր բացահայտումները, որոնք կապված են պետության կողմից հայ համայնքի ներքին գործերին չարդարացված միջամտության հետ, այն նաև հարցեր է առաջացնում, թե արդյոք Սահմանադրական դատարանը արդյունավետ տեղական դարման է, թե դերակատար, որը հարմար կերպով արգելափակում է դիմումները Ստրասբուրգում Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան, դրանով իսկ փակելով դուռը միջազգային վերահսկողության համար», գրել է դոկտ․ Յըլդըրըմը։ «Պետությունը խոչընդոտել էր հայ համայնքին՝ ընտրելու իր կրոնական առաջնորդին 2009 թվականից, երբ այդ ժամանակվա պատրիարք Մեսրոբ Մութաֆյանը այլևս չէր կարող կատարել իր պարտականությունները հիվանդության պատճառով, մինչև 2019 թվականը, երբ համայնքը վերջապես ընտրեց Սահակ եպիսկոպոս Մաշալյանին որպես նոր պատրիարք»:
Ավելի քան զուգադիպություն է, որ Սահմանադրական դատարանն իր վճիռը կայացրեց 2019 թ․ մայիսի 22-ին՝ պետության կողմից 2019 թ․ մարտի 8-ին պատրիարքական ընտրությունները հաստատելուց հետո, երբ մահացավ պատրիարք Մութաֆյանը։ Որոշման ժամանակի ընտրությունը նպատակ ուներ տպավորություն ստեղծել, որ պետությունը չի միջամտել նոր պատրիարքի ընտրությանը, և դատարանը չի ասել կառավարությանը, թե ինչ անել։
Իր որոշման մեջ Սահմանադրական դատարանը վկայակոչել է «1863 թ․ Կանոնակարգը՝ հայկական միլլեթի (էթնո-կրոնական համայնք) համար, միջազգային իրավական դրույթները, ներառյալ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (ՄԻԵԴ) և 1923 թ. Լոզանի Խաղաղության պայմանագրի դրույթները՝ Թուրքիայում ոչ մահմեդականների պաշտպանության համար», գրել է դոկտ․ Յըլդըրըմը:
Թուրքիայի Հանրապետության գոյության ընթացքում կառավարությունը որոշ կամայական փոփոխություններ է կատարել 1950, 1961, 1990, 1998 և 2019 թվականների պատրիարքական ընտրություններում։ «Ընտրությունների հրահանգները հիմնված էին 1961 թ․ սեպտեմբերի 18-ի Կառավարության որոշման վրա, որը տրվել էր միայն այդ տարվա պատրիարքական ընտրությունների համար և չէր պարունակում որևէ դրույթ հետագա ընտրությունների համար: Չնայած դրան, ներքին գործերի նախարարությունը շարունակել է օգտագործել այս հրամանը», գրել է դոկտ․ Յըլդըրըմը: Ներքին գործերի նախարարության կողմից Սահմանադրական դատարան ներկայացրած դիմումում նշվում էր, որ իշխանությունների ձեռնարկած միջոցները բխել են «պետության կողմից կրոնական դաշտը կազմակերպելու որոշակի պարտավորությունից»:
Սահմանադրական դատարանը մերժեց այդ փաստարկը՝ որոշելով, որ իր վճիռը հիմնված է Թուրքիայի Սահմանադրության 24-րդ հոդվածի վրա, որը պաշտպանում է կրոնական ազատությունը, Լոզանի պայմանագրի 38-րդ հոդվածի վրա, որը վերաբերում էր կրոնի գործելակերպին, ինչպես նաև Եվրոպական դատարանի տարբեր վճիռների վրա: Բացի այդ, Սահմանադրական դատարանը որոշում կայացրեց, որ «Պատրիարքի ընդհանուր փոխանորդի նշանակումը (2010 թ.) հայ համայնքի մրցակցային քաղաքացիական և հոգևոր նախաձեռնությունների շրջանակներում տեղի ունեցած գործընթացի արդյունք չէ, այլ՝ «պետության ճնշման հետևանք, որը հակասահմանադրական էր», նշել է դոկտ․ Յըլդըրըմը։ «Եզրակացության մեջ Սահմանադրական դատարանը գտել է, որ պետությունը չի կարողացել ցուցաբերել անհետաձգելի սոցիալական անհրաժեշտություն, որը ոտնակոխում է «հայկական ավանդույթների ոգին և հայ համայնքի կամքը»։ Ուստի միջամտությունը հայցվորների կրոնի կամ հավատքի ազատության իրավունքին՝ պատրիարքական ընտրություններ անցկացնելու պահանջը մերժելու եղանակով, չի կարող համարվել համատեղելի ժողովրդավարական հասարակության պահանջների հետ, և այդպիսով խախտվել էր Սահմանադրության 24-րդ հոդվածը »:
Այնուամենայնիվ, նույնիսկ Սահմանադրական դատարանի որոշումից հետո պետությունը շարունակեց միջամտել պատրիարքական ընտրություններին: Թուրքիայի ներքին գործերի նախարարությունը հանդես եկավ նոր սահմանափակումով, որոշելով, որ միայն այն թուրքահայ եպիսկոպոսները, որոնք այդ ժամանակ ծառայում էին Թուրքիայում, կարող էին լինել պատրիարքարանի ընտրության թեկնածուներ ՝ դրանով իսկ թույլատրելի թեկնածուների թիվը իջեցնելով երկուսի։ «Սա հարյուր տոկոսով հակասում է Սահմանադրական դատարանի որոշմանը», ասել է սույն գործով փաստաբան Սեբու Ասլանգիլը։ Այնուամենայնիվ, պատրիարքական ընտրության Հայկական նախաձեռնող խումբը որոշեց չվիճարկել ներքին գործերի նախարարության որոշումը, որպեսզի ավելի չհետաձգի նոր պատրիարքի ընտրությունը:
Դոկտ․ Յըլդըրըմը եզրափակել է․ «Այս որոշումը բարձրացրեց Սահմանադրական դատարանի հեղինակությունը որպես բարձրագուն դատարանի, որը վճիռ է կայացնում ՄԻԵԴ-ի իրավագիտությանը համապատասխան։ Սակայն, կայացման ժամանակի պատճառով, դատավճիռը ոչ մի ազդեցություն չունեցավ անարդարության շտկման վրա, որին բախվել էր հայ համայնքը։ Այն նաև փակեց Ստրասբուրգում ՄԻԵԴ-ին դիմում ներկայացնելու դուռը, դրանով իսկ խոչընդոտելով վճռի կատարման միջազգային վերահսկողությունը»:
Արդարև, ինչպես փաստում է իրավական ասացվածքը՝ «Արդարության ուշացումը՝ արդարության մերժում է»:
Հարութ Սասունյան
«Կալիֆորնիա Կուրիեր» թերթի հրատարակիչ և խմբագիր
Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի
