Հայ թատրոնի պատմության ակունքներում շատ են շնորհալիները: Տարբեր աղբյուրներում այլոց թվում հիշատակվում են նաև հայր և որդի՝ Վաղարշակ և Արշավիր /Արշո/ Շահխաթունների անունները: Արշավիրը, որ 1920-ական ավականներին նկարահանել է «Անդրանիկ» ֆիլմը և խաղացել Զորավար Անդրանիկի դերը: Նրա կյանքի ճանապարհը խաչաձևելէ նաև Հովհաննես Թումանյանի հետ կապված նրա առաջին համաշխարհային պատերազմի ռազմաճակատ, ապա նաև Կ. Պոլիս այցելությունների հետը: Նա առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին զորակոչվել է դարձել ցար, ապա սպա, մինչև 1920թ. վերջը եղել է Երևանի զինվորական պարետը: Հետաքրքիր զուգադիպություն է, որ հենց Երևանի սպայի տանն եմ հանդիպում ունեցել Շահխաթունիների տոհմի մեկ այլ ներկայացուցչի՝ հայ ճարտարագետ-ավիակոնստրուկտոր Ելիզավետա Շահխաթունուն:
Ո՞վ է Ելիզավետա Շահխաթունին: Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր էր, Լենինյան և իր ավիակոնստրուկտոր ամուսնու՝ Օլեգ Անտոնովի անվան մրցանակի դափնեկիր: Պարգևատրվել է Լենինի, Աշխատանքային կարմիր դրոշի, «Պատվո նշան» շքանշաններով, բազմաթիվ այլ մեդալներով: Գիտական աշխատանքները վերաբերվում են տուրբոպտուտակային շարժիչներով ինքնաթիռների և պլաներների կայունության հաշվարկներին: Այս անունը քաջ հայտնի է ինքնաթիռաշինարարներին, օդաչուներին, կոնստրուկտորներին: Իր ողջ գիտակցական կյանքում նա նվիրվել է ռազմական, տրանսպորտային ծանր ինքնաթիռների ստեղծմանը:
Ծնվել է 1911 թվականի դեկտեմբերի 22-ին, Երևանում, քաղաքական գործիչ, դաշնակցական Ավետ Շահխաթունու ընտանիքում: Արյունակցական ակունքները գալիս են Խաչատուր Աբովյանից: Միջնակարգ կրթությունը ստացել է հարազատ քաղաքում, երկու տարի սովորել է Երևանի պետական համալսարանում:
Առաջին հնգամյակի տարիներին «Դեպի ինքնաթիռներ» կոչը Ելիզավետա Շահխաթունուն տարավ Մոսկվա՝ ավիացիայի ինստի¬տուտ, որը գերազանցությամբ ավարտելով, «Ինքնաթիռաշինության ինժեներ»-ի դիպլոմով 1935թ., որպես կոնստրուկտոր, աշխատանքի է անցնում պլաներային գործարանում: Դիրեկտորն էր Ռուբեն Յակովլևիչ Բա-բայանը՝ նախկինում ավիամոդելային սպորտի համաշխարհային ռեկորդակիր, Երևանի հանրապետական աէրոակումբի կազմակերպիչ:
Մինչ Հայրենական մեծ պատերազմը այստեղ ծնվում են սպորտային պլաներների նոր մոդելներ, որոնց թողարկմանը ակտիվորեն մասնակցում է Ե. Շահխաթունին:
…1943 թ. ավիաարդյունաբերության ժողկոմատի առաջարկով Շահխաթունին տեղափոխվում է Յակովլեվի ղեկավարած հատուկ կոնստրուկտորական բյուրո, որտեղ ստեղծվում էին նոր տիպի մեծաքանակ կործանիչներ: Գլխավոր ինժեներն էր Ա. Մ. Տեր-Մարգարյանը: Վերջինս նրան ներգրավեց ստեղծագործական եռուզեռի մեջ:
Ելիզավետա Ավետովնայի առաջին ծանրակշիռ ներդրումը աշխարհում լավագույն «ՅԱԿ–3» կործանիչի ամրության հաշվարկումն էր, ինքնաթիռ, որի թռիչքի հեռավորությունը 900 կմ էր, արագությունը ժամում 660 կմ:
Այդ ինքնաթիռներով էին կռվում ֆրանսիական «ՆՈՐՄԱՆԴԻԱ - ՆԵՄԱՆ» ավիացիայի գնդի օդաչուները, որտեղ, որպես ավագ ինժեներ, աշխատում էր Սերգեյ Աղավելյանը:
Ներկայումս «ՅԱԿ – 3» ինքնաթիռի մի նմուշ ցուցադրվում է Փարիզի թանգարանում:
Մեր հետնորդները շնորհակալությամբ կհիշեն պատերազմական տարիների այն մարդկանց սխրանքը, ովքեր, ապրելով «ամեն ինչ ռազմաճակատի համար» նշանաբանով‘ ռազմաճակատն ապահովեցին անհրաժեշտ միջոցներով:
Ժամանակը թռչում էր: Առաջին ռեակտիվ ինքնաթիռները ստեղծեցին ավիակոնստրուկտորներ Յակովլևն ու Միկոյանը: «ՅԱԿ – 15» առաջին ռեակտիվ ինքնաթիռի ամրության հաշվարկները կատարեց Ե. Շահխաթունին:
Մեր հանդիպման ժամանակ նա հետաքրքիր մանրամասներ պատմեց իր և ավիակոնստրուկտոր Արտեմ Միկոյանի հետ բարեկամական հանդիպումների և ՄԻԳ-երի կատարելագործման մասին:
Շուտով Յակովլևի կոնստրուկտորական բյուրոն նախագծեց և կառուցեց գերձայնային (ժամում 1170 կմ) արագությամբ ռեակտիվ ինքնաթիռ, որը գերազանցում էր համաշխարհային բոլոր ռեկորդները: Այստեղ նույնպես իր լուման ունեցավ Ելիզավետ Շահխաթունին: Ապա նախագծվեց և կառուցվեց Արամ Ռաֆայելյանի՝ 1957թ. ստեղծած «ՅԱԿ–25» կործա¬նիչ–կանխիչը (գազային ղեկի սկզբունքով): Ինչպես միշտ, այս մեքենաների ամրության հաշվարկումը վստահվում էր Շահխաթունու գլխավորած խմբին:
Ամեն անգամ ինքնաթիռի նոր մոդել ստեղծելու հետ ավելի էր դրսևորվում Ելիզավետա Շահխաթունու՝ նախագծող ինժեներ–կոնստրուկտորի, փայլուն կազմակերպչի տաղանդը:
Մարդ, որ կարողանում է ստեղծագործաբար ղեկավարել իր բաժնի ինժեներների, տեխնիկների ու բանվորների կոլեկտիվը, անընդհատ կատարելագործել հաշվարկումների ու արտադրության գործընթացները, աշխատանքի որակը ապահովող նորարարությամբ երաշխավորել նոր ստեղծվածի տեխնիկա-մարտական ցուցանիշները:
Լավ մարդ ու ստեղծագործող՝ նա կոլեկտիվին մղում է հաղթահարել դժվարությունները և միշտ դուրս գալ հաղթանակով:
Որքան լավ է, երբ մարդ այնպիսի բան է արել իր երկրի համար, որով կարող է հպարտանալ: Նա մեծ ներդրում ունի «ԱՆ–24», «ԱՆ–26», «ԱՆ–28», «ԱՆ–32» ինքնաթիռների ստեղծման գործում:
«ԱԿ–24–Ռուսլան» ինքնաթիռը օդ է բարձրացնում 1500 տոննա բեռ: Դա հավասար է 10 երթուղային վագոնի տարողունակության: Նշենք, որ ինքնաթիռի բոլոր մասերի ու ագրե¬գատների ամրության հաշվարկները արել է Շահխաթունու գլխավորած կոլեկտիվը:
Ելիզավետա Շահխաթունին Նովոսիբիրսկից Օ. Անտոնովի կոնստրոիկտորական բյուրոյի կազմում տեղափոխվել է Կիև: Աշխատանքին զուգահեռ նա դավանադել է Կիևի քաղաքացիական ավիացիայի ինստիտուտում: Հենց այստեղ էլ իր ծննդյան 100-ամյակի շեմին /2011թ. հոկտեմբերի 28-ին/ կնքել է իր մահկանացուն: Նա թաղվել է Կիևի «Բերկովցի» գերեզմանատանը, նրա հոգեհանգիստը հայկական սովորության համաձայն կատարել է արքեպիսկոպոս Գրիգոր Բունիաթյանը, նրա վրա լցնելով հայաստանից բերված մի բուռ հող:
Ելիզավետա Շահխաթունի… Նրա մասին այստեղ ասված – պատմվածը քիչ էր, նրա բեղուն կյանքի մի քանի էջեր, որոնք, սակայն, այնքան պերճախոս են, այնքան վեհ, որ չես կարող խորին խոնարհումով չասել՝ շնորհակալություն, հազար անգամ շնորհակալություն …
Վաղարշակ Ղորխմազյան
Հ.Գ. Տիկին Շահխաթունուն հանդիպել եմ Երևանում: Մասնակցում էի ժողկրթբաժնի տեսուչների համար կազմակերպված խորհրդակցությանը: Մեր խմբի մի խումբ մասնակիցների տարան Ուսուցչի օրվա առթիվ կազմակերպած վետերանների և մանկավարժների հանդիպմանը՝ 1981թ. հոկտեմբերին: Նրա մասին պատրաստված հրապարակումս, որ պահպանվել էր իմ արխիվում, իր ծննդյան 110-ամյակի առթիվ ներկայացնում եմ Անկախի ընթերցողներին:
