Արտաշես Վրույրն իր հուշերում գրում է. «Անի կայարան-Անի, Խարկով գյուղի վրայով, մոտ 7 կիլոմետր: Դա Անի այցելողների ամենաբանուկ ճանապարհն է: Անի կայարանից մինչև Խարկով գյուղը սայլի ճամփա կա, սակայն, այնուհետև պետք է իջնել Ախուրյանի խոր կիրճը, նավակով անցնել գետի աջ ափը, և ահա այդտեղից ձորի միջով նեղ շավիղը ձգվում է մոտ երեք կիլոմետր մինչև Գլիձոր և ապա փոքրիկ զառիվերը անցնելով՝ Տիգրանի դռնով մտնում եք Անի, և ձեր առաջ՝ մի բարձունքի վրա, հանդիպում եք նրբագեղ փոքր տաճարի, դա Տիգրան Հոնենցի սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին է»:
(«Անիում», «Սովետական գրող» հրատ., Երևան, 1979 թ.)
Խարկովցի մի կնոջ՝ Մարջան Անայի պատմությունը
Մարջան Անան աստվածապաշտ կին էր: Նրա հավատքն առ Աստված այնքան մեծ էր, որ դեռ երիտասարդ տարիներին՝ գաղթի ժամանակ, երեխաներին թաքցնելով ձորի մեջ, հետ է վերադառնում գյուղ՝ երդվելով, որ գոնե մի մասունք պետք է փրկի եկեղեցուց: Մտնելով գյուղ՝ այն տեսնում է լրիվ ավերված, եկեղեցին՝ նույնպես: Երկար փնտրելու ժամանակ չկար: Մեծ դժվարությամբ մեջքին է առնում եկեղեցու դուռը և շարժվում առաջ:
Մի օր Մարջան Անան երազ է տեսնում: Երազում մի ձայն ասում է «Մարջան, ես ձեր գոմում եմ, խեղդվում եմ, հանի՝ր ինձ այստեղից»: Հաջորդ առավոտ գոմում արտասավոր ոչինչ չտեսնելով՝ մտածում է. «Երազ էր, էլի»: Հաջորդ օրը երազը կրկնվում է, բայց ձայնի փոխարեն հայտնվում է սպիտակամորուս մի ծերունի և արդեն լացակումած խնդրում է օգնել իրեն, քանի որ ինքը խեղդվում է: Երրորոդ օրը նույն ծերունին հայտնվում է Մարջան Անային արդեն զայրացած ասում. «Եթե չէս ուզում զույգ աչքերով կուրանալ, հանի՝ր ինձ այստեղից: Ես ձեր գոմում եմ՝ կարմիր եզան ետևի ձախ ոտքի սալաքարի տակ: Եվ որպես պատիժ, որ ուշացրել էս, մենակ էս հանելու, առանց որևէ մեկի օգնության»:
Առավոտյան Մարջան Անան արթնանում է վախեցած: Մտնելով գոմ՝ գտնում է ծերունու ասած սալաքարն ու սկսում է փորել: Տակից դուրս է գալիս խորանադաձև, բավականին մեծ ու ծանր քար, որի վրա խորը քանդակներով պատկերված են հրեշտակներ: Մարջան Անան նախ այն լվանում է խմորի տաշտի մեջ, ապա դնում տանը՝ սրբի անկյունում, որտեղ է մինչև այսօր:
Մարջան Անան պատմում էր, որ իր երազի ծերունին նույնիսկ օրը ցերեկով էր հայտնվում իրենց տանը, բոլորին պաշտպանում փորձանքներից:
Մարջան Անան հեքիմ էր: Հիանալի գիտեր բույսերի լեզուն, բայց բուժումներն հիմնականում անում էր աղոթքների միջոցով: Բուժում էր տարօրինակ եղանակով և այնպիսի հիվանդություններ, որոնք անբուժելի են համարվում մինչև այսօր: Նա բուժում էր քաղցկեղ: Մարջան Անան ուներ կապույտ թելի ոչ մեծ կծիկ, որի վրա միշտ մի թեք ասեղ կար: Հիվանդին շոշափելով նախ գտնում էր ուռուցքը, ապա կապույտ թելով թելում էր էր ասեղը ու, ինչոր խոսքեր մրմնջալով՝ ասեղը մտցնում էր կրծքի մեջ այնպես, որ այն ծակեր-անցներ ուռուցքը և կրծքի մյուս կողմից դուրս գար: Թելի ծայրերն իրար էր կապում: Կինը ցավ չէր զգում: Աղոթքը վերջացնելով ասում էր, թե հիվանդը քանի օրից է գալու: Աղոթելով զգուշությամբ պտտում էր կնոջ կրծքում եղած կապույտ թելը: Թելը դուրս էր գալիս՝ իր հետ դուրս բերելով չորացած ուռուցքը:
Հիվանդը բժշկի կարիք այլևս չուներ:
Գրառող՝ Հասմիկ Գալստյան, 2002, Խարկով
Ասացող՝ Շուշան Խաչատրյան, ծնվ. 1980թ., Խարկով գյուղում, մանկավարժ:
