Թեհրանը մտահոգություն ունի, որ որոշ պայմաններում ու հանգամանքներում ղարաբաղյան հակամարտությունը կտեղափոխվի իր տարածք, որտեղ ավելի շատ ադրբեջանցի է ապրում, քան բուն Ադրբեջանում, նաև նշանակալի և ազդեցիկ հայկական սփյուռք գոյություն ունի: Ուստի Իրանը հանդես է գալիս Հայաստանի տարածքով Ադրբեջանի և Նախիջևանի միջև այսպես կոչված զանգեզուրյան միջանցքը բացելու դեմ:

Իրանի ԶԼՄ-ները երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմի ընթացքում և հետպատերազմյան շրջանում հազվադեպ և շատ զգուշավոր են լուսաբանել և լուսաբանում են Անդրկովկասի իրադարձությունների ընթացքը, թեպետ Թեհրանում  շատ ուշադիր էին հետևում և հետևում են դրանց զարգացումներին: Պատերազմի ընթացքում Թեհրանը պաշտոնական մակարդակով չեզոք դիրք էր պահում՝ հանդես գալով նաև Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքի պահպանման և ղարաբաղյան հակամարտության քաղաքական-դիվանագիտական կարգավորման օգտին: Նա հայտարարել է նաև միջնորդ դառնալու պատրաստակամության մասին:

Պատճառները պարզ են և բացատրելի: Թեհրանը մտավախություն ունի, որ որոշ պայմաններում ու հանգամանքներում հակամարտությունը կարող է տեղափոխվել իր տարածք, որտեղ ավելի շատ ադրբեջանցի է ապրում, քան բուն Ադրբեջանում, նաև նշանակալի և ազդեցիկ հայկական սփյուռք գոյություն ունի: Ինչպես գրում է այդ կապակցությամբ եգիպտոսյան Sasapost պարբերականը, «հատկապես տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական էությունն է կանխորոշում Իրանի գործողությունների բնույթը, որ զգայուն է արձագանքում ուժերի հարաբերակցության յուրաքանչյուր փոփոխությանը»:

Թեհրանը ողջունել է Ռուսաստանի, Ադրբեջանի և Հայաստանի եռակողմ համաձայնությունը, որը հանգեցրեց ղարաբաղյան պատերազմի դադարեցմանը: Մանավանդ որ այն արտաքուստ «զինադադարի բանաձև» էր հիշեցնում, որով ժամանակին հանդես է եկել Թեհրանը՝ քննադատելով ԵԱՀԿ Մինսկի խմբին: Իրանն այն ժամանակ առաջարկում էր ստեղծել միջնորդական խումբ «3+3» բանաձևով (Ռուսաստան, ԱՄՆ, Ֆրանսիա+Հայաստան, Ադրբեջան, Վրաստան): Այստեղ անմիջապես աչքի է զարնում այն, որ այդ երկու ձևաչափերում բացակայում է Թուրքիան: Պատճառները նույնպես հասկանալի են: Իրանը չի ցանկանում և զգուշանում  է ադրբեջանա-թուրքական ռազմա-քաղաքական դաշինքից ու տարածաշրջանում Անկարայի ազդեցության ուժեղացումից, ինչպես նաև այն հանգամանքից, որ այդ ազդեցությունը կարող է  տարածվել նաև երկրի հյուսիսարևմտյան գավառներում ապրող իրանցի ադրբեջանցիների վրա:

Երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմը և լայնամասշտաբ թուրքական օգնությունը Բաքվին՝ քաղաքական աջակցությունից մինչև սպառազինության մատակարարումները, Սիրիայի հյուսիսային շրջաններից զինյալների ներգրավումը և Ադրբեջանում թուրքական կործանիչների տեղակայումը պատերազմի ընթացքում, Թեհրանի համար չափազանց մտահոգող իրադարձություն դարձան: Թեև Իրանը և Թուրքիան ջանում են խուսափել անմիջական բախումներից և երկկողմ համագործակցության եզրեր ունեն, թուրքական քաղաքականությունը նախկինում էլ է արդեն բախվել իրանական շահերին, օրինակ՝ Սիրիայում, որտեղ   Թեհրանը պաշտպանում է կառավարությանը, իսկ Անկարան՝ ոչ: Այդ խորապատկերում Թուրքիայի աշխույժ մասնակցությունը Իրանի սահմանին ստեղծված դրության վերաձևմանը, ինչպես կարծում են թեհրանյան վերլուծաբանները, «վաղ թե ուշ կստիպեն Թեհրանին փոխել իր վերաբերմունքը Անդրկովկասի իրավիճակին»:

Ահա ինչու միջազգային իրավունքի իրանցի փորձագետ Ահմադ Քազեմիի հարցազրույցը Fars գործակալությանը, որում հաստատվում է, որ «Ադրբեջանը փորձում է չեզոքացնել Իրանի աշխարհաքաղաքական դիրքերը տարածաշրջանում այսպես կոչված «զանգեզուրյան միջանցքով» և մեկուսացնել Իրանը տարածաշրջանային էներգետիկ ծրագրերից, ինչպես նաև հարվածել «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» նախագծին», մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում:

Զարգացնելով իր միտքը՝ Քազեմին ավելացրել է, որ Բաքուն Անկարայի հետ համագործակցությամբ փորձում է զանգեզուրյան միջանցքով «միավորել պանթյուրքիստական աշխարհը, վերացնել տարածաշրջանում Իրանի հնարավորությունները»: Մի այլ հոդվածում, որ հրապարակվել է իրանական  Mehr գործակալության կայքում, ընդգծվում է, որ «Ադրբեջանի տարածքային հավակնությունները  Հայաստանի նկատմամբ հակասում են Իրանի շահերին» և «Թեհրանը պետք է պաշտոնապես  դատապարտի նման հայտարարությունները»: Խոսքը «Նոր հայացք Հարավային Կովկասին. հետկոնֆլիկտային զարգացումը և համագործակցությունը» խորհրդաժողովում Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի ելույթի մասին է, որում նա հայտարարել է, որ «Զանգեզուրը Ադրբեջանի պատմական տարածքն է», թեպետ ավելացրել է, թե «դա չի նշանակում, որ մենք տարածքային հավակնություններ ունենք»: Բայց և այնպես. «Եթե մենք վերադառնում ենք Զանգեզուրի միջանցք, եթե մենք օգտագործենք այդ ճանապարհը, ինչո՞ւ չվերադառնանք Երևան: Կգա ժամանակ, որ մենք դա կանենք: Ես ներկայացնում եմ իմ դիրքորոշումը»: Ավելի վաղ Հեռուստառադիոպետկոմին տված հարցազրույցում Ալիևը հայտարարել է հետևյալը. «Եթե Հայաստանն ուզենա, դա կարելի է հեշտ լուծել, եթե չուզենա, մենք դա կլուծենք ուժով: Ես ասել եմ մինչև պատերազմը և պատերազմի ժամանակ, որ նրանք պետք է չքվեն մեր հողից բարի կամքով, այլապես  մենք նրանց դուրս կշպրտենք: Այդպես էլ եղավ: Նույնը կլինի և Զանգեզուրի միջանցքի դեպքում»:

Այստեղ հանելուկային շատ բան կա: Իրոք, եռակողմ համաձայնությունը Լեռնային Ղարաբաղում հրադադարի մասին նախատեսում է  տրանսպորտային միջանցքի բացում Նախիջևանի (Ադրբեջանի անկլավ, որ սահմանակից է Թուրքիային, Հայաստանին և Իրանին) և Ադրբեջանի հիմնական տարածքի հետ Հայաստանի Զանգեզուրի շրջանի միջով: Տեղաշարժն այդ ճանապարհով  պետք է հսկեն Ռուսաստանի ԱԴԾ-ի սահմանապահ զորքերը: Միաժամանակ Ալիևը, որպես փորձառու քաղաքական գործիչ, հասկանում է, որ այդ նախագիծը հաջողությամբ իրականացնելու համար ոչ միայն Ադրբեջանին, այլև Թուրքիային անհրաժեշտ է առաջին հերթին  քաղաքական-դիվանագիտական բնույթի քայլեր ձեռնարկել՝ Երևանի հետ հարաբերությունները նորմալացնելու համար: Առավել ևս, որ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, ըստ էության, հանդես չի գալիս տարածաշրջանային հաղորդակցությունները ապաշրջափակելու դեմ: Վայոց ձորի մարզ այցի ժամանակ նա այսպես մեկնաբանեց այդ հարցը. «Նրանք անընդհատ ասում են, որ իրենք ունենալու են Զանգեզուրի միջանցքը: Դե ասում են, թող ասեն: Իսկ մենք, նշանակում է, ունենալու ենք Զանգեզուրի միջանցք, հյուսիս-ադրբեջանական միջանցք: Այսինքն՝ մենք ճանապարհ ենք տալու ճանապարհի դիմաց: Պատկերացրեք, թե ինչ փոփոխություններ կունենա Հայաստանի տնտեսությունը, եթե երկաթուղի ունենանք Իրանի Իսլամական Հանրապետության հետ և Ռուսաստանի Դաշնության հետ: Դա մեր կարևորագույն խնդիրն է, որից հետո  Հայաստանն իր ամենամեծ հարստություններն օգտագործելու հնարավորություն կունենա»:

Բայց Ալիևի մեկնաբանությամբ ամեն ինչ այլ պատկեր ունի: «Մենք պատրաստ ենք համագործակցության,- հայտարարել է նա:- Քանի՞ անգամ են հանդիպել փոխվարչապետները: Հիմա Հայաստանը հրաժարվում է համագործակցել: Հիմա Հայաստանը ցանկանում է խանգարել Զանգեզուրի միջանցքի իրականացմանը: Բայց դա նրանց չի հաջողվի: Մենք նրանց կստիպենք»: Բայց ինչո՞ւ է Ադրբեջանի առաջնորդն սկսել այդպես շտապել՝ անգամ քննադատելով այդ ուղղությամբ Ռուսաստանի, Ադրբեջանի և Հայաստանի փոխվարչապետներին: Ինչո՞ւ է, ըստ բազմաթիվ նշանների, խաղի մեջ մտնում Թեհրանը: Ակնհայտ է, որ այդ ամենը աշխարհաքաղաքական դարձերես ունի: Նախ և առաջ, իր աշխատանքը սկսեց աշխուժացնել  ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որը զբաղվելու է Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցով: Այդ ձևաչափում խաղը հաղթելու քիչ շանսեր ունի Բաքուն: Բացի այդ, ըստ որոշ փորձագետների կարծիքի, Իրանի միջոցով անդրկովկասյան ուղղությամբ է սկսել գործել Ֆրանսիան: Ինչ-որ որոշման է պատրաստվում նաև ԱՄՆ-ն, ինչը ստիպում է Ռուսաստանին ավելի խորանալ Անդրկովկասի բարդ ռեբուսների մեջ: Եթե չբացվի զանգեզուրյան միջանցքը, հարվածի տակ կհայտնվի Լաչինի միջանցքը Հայաստանի և Արցախի միջև: Ինչ վերաբերում է Լեռնային Ղարաբաղում ռուսական խաղաղապահներին, ապա նրանք կարող են անցում ստանալ Ադրբեջանի միջով: Քանի որ զանգեզուրյան միջանցքում գլոբալ խաղացողների (Ռուսաստան, Թուրքիա, Չինաստան, ԵՄ) հետաքրքրություններ կան, դրա վրա հսկողության «ճակատամարտը» անողոք աշխարհաքաղաքական դիմակայություն է ենթադրում:

Իսկ առայժմ Ռուսաստանի ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցիչ Մարիա Զախարովան կոչ է անում Ադրբեջանին և Հայաստանին «ձեռնպահ մնալ ռազմամոլական հռետորաբանությունից և ռևանշիստական ձգտումներից ղարաբաղյան հակամարտությունում» և շարժվել «եռակողմ պայմանավորվածությունների հունով, որոնք ձեռք են բերվել» 2020 թ. նոյեմբերին և 2021 հունվարին մոսկովյան բանակցություններում»: Կստացվի՞ որ:

Ստանիսլավ Տարասով

Աղբյուրը՝ ИА REGNUM